De tekst van Richard Dehmel werd in 1895 gepubliceerd in diens bundel Lebensblätter:

Befreit

Du wirst nicht weinen. Leise, leise
wirst du lächeln; und wie zur Reise
geb ich dir Blick und Kuss zurück.
Unsre lieben vier Wände! Du hast sie bereitet,
ich habe sie dir zur Welt geweitet –
o Glück!

Dann wirst du heiss meine Hände fassen
und wirst mir deine Seele lassen,
lässt unsern Kindern mich zurück.
Du schenktest mir dein ganzes Leben,
ich will es ihnen wiedergeben –
o Glück!

Es wird sehr bald sein, wir wissen’s Beide,
wir haben einander befreit vom Leide,
so geb’ ich dich der Welt zurück.
Dann wirst du mir nur noch im Traum erscheinen
und mich segnen und mit mir weinen –
o Glück!

Strauss componeerde dit lied in 1898. Hij heeft behalve enkele verschillen in de interpunctie alleen het woord geb’ in de derde strofe vervangen door gab’.

Richard Strauss (ca. 1900)

Uit de literatuur: man of vrouw?
Uit de tekst is niet duidelijk of de woorden door een man of door een vrouw gesproken worden. Het lied wordt meestal door zangeressen uitgevoerd. Strauss heeft het in 1933 georkestreerd voor Viorica Ursuleac, die veel van zijn operarollen in première heeft gebracht. Hierdoor wordt het lied in de literatuur vaak een vrouw toegedacht.

In Reclams Liedführer (1987) wordt gesproken over 'das bedeutende Frauenlied Befreit', dat over het afscheid gaat van twee geliefden. Eva Wolff von Krakau schrijft in Text zu Ton (1985), dat een persoon een geliefde toespreekt ter voorbereiding op de dood. De dood is een bevrijding van leed en het leven daarvoor was geluksvervulling. Zij redeneert vervolgens vanuit een vrouw, die haar stervende man toespreekt. In zijn belangrijke boek Das Deutsche Lied seit Mozart (1968) noemt Moser dit lied een afscheidsrede van een stervende vrouw. Tussen haakjes zet hij hierbij, dat er veel over de betekenis van de scène is gepiekerd. Heel anders is de opvatting van Lotte Lehmann (More than singing, 1945). Zij vertelt, dat ze via een kennis van Dehmel gehoord heeft, dat Dehmel het gedicht schreef bij de dood van zijn vrouw. De belangrijkste zin is 'Wir haben einander befreit vom Leide, so gab’ ich dich der Welt zurück'. Er is een wereld boven de aardse wereld, een alomvattende eeuwigheid. Aardse wegen scheiden, maar door het besef van een groter geheel wordt het leed overwonnen en komen de twee geliefden samen in een eeuwige baan. Ook Norman del Mar heeft het in zijn uitgebreide biografie (1972) over de 'immortal quality of their love'.
In een van de oudere biografieën over Strauss (Steinitzer, 1927) wordt geciteerd uit een verklaring van Dehmel over dit gedicht. Deze verklaring is in zijn geheel opgenomen in de Strauss Verzeichnis van Müller von Asow (1959).

Dehmel heeft zijn Offenherzige Erklärung in mei 1902 gepubliceerd in het tijdschrift Die Musik. Hij is hiertoe gekomen door de vele vragen, die hij kreeg, met name door het lied van Strauss, over wie spreekt, is het een sterfgeval of scheiding, wat is geluk, wat is liefde, etc. Met deze zeer opmerkelijke actie lijkt Dehmel ons de oplossing aan te reiken. Hij zegt namelijk, dat hij bij het schrijven van het gedicht de visuele voorstelling had, dat een man zijn stervende vrouw toespreekt. Maar vervolgens zegt hij geen bezwaar te hebben tegen een omkering van man en vrouw of tegen andersoortige liefdesparen. In de hoogste regionen van de liefde houdt het onderscheid op grond van het geslacht namelijk op. Vervolgens verhult hij ook de dood door te zeggen, dat ieder afscheid verwant is aan de dood en wat men voor altijd moet opgeven, natuurlijk der 'Welt zurück gibt'. Met de titel van het gedicht verwijst Dehmel naar de regel 'wir haben einander befreit vom Leide', want zegt hij, meer geluk kan een mens een ander niet bieden.

Richard Dehmel (1863-1920)

Wie was Richard Dehmel?
Dehmel leefde van 1863 tot 1920 en werkte grotendeels in Noord-Duitsland. Aan het begin van de 20ste eeuw was hij de meest gelezen nog levende Duitse dichter. In 1906 verscheen al een volledige uitgave van zijn werk in tien dikke banden. Naast
gedichten schreef hij ook romans en toneelstukken. Veel van zijn componerende tijdgenoten hebben zijn werk gebruikt, zoals Zemlinsky, Schönberg, Webern, Reger en Pfitzner. Het gedicht Befreit is ook gezet door Carl Goldmark (opus 46 nr.6).

In het werk van Dehmel vinden we veel natuurbeelden, liefde en sociaal gevoel. Thema’s zijn het conflict tussen God en dierlijke hartstochten, de zuiverheid van gevoelens en de antiburgerlijke strijd.

Na de bespiegelende bundel Erlösungen uit 1891 publiceerde hij twee jaar later Aber die Liebe. In deze bundel lopen de gevoelens uiteen van het lage, diermenselijke tot het hoge, mensgoddelijke. Critici vonden de zinnelijkheid onzedelijk en pathologisch. In 1895 verscheen Lebensblätter, waaruit Strauss Befreit heeft genomen. In deze veel rijpere bundel is de almacht der liefde de drijfkracht van het universum en worden 'Geist und Trieb' verzoend. Karakteristiek voor Dehmel is het epos Zwei Menschen uit 1903, waarin man en vrouw elkaar vinden en hun persoonlijk geluk tot 'Weltglück' vergroten. Dit is ook de dimensie van het gedicht Befreit.

Brief van Richard Dehmel:

Lieber Herr Schönberg! Gestern Abend hörte ich die ‘Verklärte Nacht’, und ich würde es als Unterlassungssünde empfinden, wenn ich Ihnen nicht ein Wort des Dankes für Ihr wundervolles Sextett sagte. Ich hatte mir vorgenommen, die Motive meines Textes in Ihrer Composition zu verfolgen; aber ich vergaß das bald, so wurde ich von der Musik bezaubert. (1912)

De tekst van het lied bevat geen lastige woorden, behalve voor sommigen de uitdrukking 'Unsre vier Wände'. Die betekent 'ons huis'. Maar het woord 'Welt' geeft wel vaak verwarring. Dehmel doelt hier op meer dan onze aarde of onze wereld. Hij verwijst hiermee naar het universum, naar een groter geheel. Wie elkaar in de zuivere liefde vindt, kan zijn geluk vergroten tot een alomvattend geluk, het hierboven al genoemde 'Weltglück'. Lotte Lehmann heeft in die zin een goede beschrijving gegeven. Alleen haar mededeling over de dood van de vrouw van Dehmel klopt niet. Ze geeft wel aan, dat ze daar niet honderd procent zeker van is. Dehmel trouwde in 1889 met Paula Oppenheimer, van wie hij in 1899 scheidde. In 1895 heeft hij Ida Amerbach leren kennen, met wie hij in 1901 trouwde.

Wat doet Richard Strauss met het gedicht?
In zijn lied volgt Strauss de structuur van het gedicht. De drie strofen zijn duidelijk te herkennen. Ze worden steeds voorafgegaan door een gebroken mineurakkoord in de piano en sluiten af met een dalende secunde bij 'o Glück' in de zangstem en een terugkerende melodie in de begeleiding.

Iedere strofe bestaat uit twee delen. Het eerste gedeelte sluit Dehmel steeds af met 'zurück'. Strauss geeft dit woord en de maat ervoor telkens dezelfde melodische wending. Daarna volgt een opvallend pianomotief als overgang naar het tweede gedeelte van elke strofe. De eerste helften gaan vooral over het nu, het moment van sterven. De tweede helften beschrijven het gezamenlijke geluk in verleden en toekomst. Het is opvallend, dat Strauss de zangstem in de tweede delen hoger heeft gelegd. Voor mijn gevoel benadrukt hij hiermee het grote geluk.

Ondanks de overeenkomsten tussen de strofen heeft ieder een eigen karakter. De eerste straalt een serene en intieme sfeer uit door de prachtige cantilene en schetst de innigheid van de twee geliefden. Bijzonder zijn de harmonieën, die in samenhang met de melodievoering het woord lächeln doen oplichten. De tweede strofe is veel beweeglijker en toont de passie en de vruchten van hun liefde. De parallelle tertsen in de begeleiding, vaak samen met de zangstem, illustreren hun samenzijn. Op enkele accenten en crescendo’s na is alles nog piano of pianissimo. In de derde strofe komt de opening van het lied terug met de stijging van de halve toon in de zangstem en de verwachtingsvolle, harmonische wending in de piano. Hier staat zelfs ppp en de zangstem begint een toon lager. Het is de stilte voor een grote gebeurtenis. In de tweede helft komt een enorm crescendo naar een stralend fortissimo. Bij de voorlaatste regel, onder und mit mir weinen, gebruikt Strauss dezelfde harmonieën als onder de tweede zin Leise, leise wirst du lächeln. Hiermee brengt hij een prachtige verbinding aan in dit lied. Onder het laatste 'o Glück' klinkt weer het pianomotief, dat steeds na de eerste helft van iedere strofe klinkt. Dit motief met zijn plechtige koperakkoorden en het emotionele kloppen van het hart verbindt de wereld van nu met het universele geluk, maar is ook een aankondiging van de dood.

Strauss laat het motief nog een tweede keer klinken, maar opvallend genoeg zonder de boventerts. Is dit symbolisch voor het heengaan van de vrouw?
Dehmel begint zijn eerder genoemde verklaring met te zeggen, dat de muziek van Strauss voor deze tekst 'etwas zu weich ist'. Dehmel hield niet van sentimenteel gedoe en streefde naar een verheven vorm van geluk. Strauss geeft de tekst meer een intiem karakter met ruimte voor diepe, menselijke gevoelens. Wie zich overgeeft aan de harmonische kleuren en de meeslepende melodieën, beleeft een emotionele ervaring, die het gedicht van Dehmel alleen niet zo gauw zal oproepen. Gelukkig was Strauss niet benauwd voor persoonlijke sentimenten.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links