In het begin van de jaren 1890 kwam Satie terecht in een ietwat raadselachtige religieus-artistieke periode die enkele jaren zou aanhouden. Een belangrijke factor daarbij was zijn kennismaking met Joséphin Péladan, die in 1891 ‘L'Ordre de la Rose+Croix Catholique du Temple et du Graal' had opgericht en daarbij Satie aanstelde tot een soort kapelmeester. Satie heeft er enkele opdrachten en de eerste publieke uitvoeringen van zijn werken aan te danken. In al zijn eigenzinnigheid brak Satie evenwel al snel met Péladan, die hij onder meer een overmatige Wagner-adoratie aanwreef. Hij stichtte zijn eigen genootschap: de ‘Église Métropolitane d'Art de Jésus Conducteur', waarvan hij overigens het enige lid zou zijn en blijven. Hij stelde zichzelf aan als ‘Parcier (schaapshoeder) et Maître de Chapelle', maar was dus in feite een herder zonder kudde. In navolging van Péladan begon Satie consequent priesterlijke gewaden te dragen; zijn armtierige appartementje in de Rue Cortot herdoopte hij op zijn briefpapier tot ‘abbatiale' (abdij). Hij nam de gewoonte aan om zijn teksten neer te schrijven in een soort pseudo-gotisch schrift in zwarte en rode inkt en wijdde zich in zijn correspondentie aan een ietwat vaag en hoogdravend wereldverbeterschap, vooral ten aanzien van diegenen die zijn artistieke werk niet leken te willen begrijpen of waarderen.

Inhoud en taal
Uspud ontstond in de periode tussen Saties breuk met Péladan en de oprichting van zijn eigen kerkgenootschap, meer bepaald in november en december 1892. Het is een bizar, symbolistisch, door sommigen zelfs surrealistisch genoemde religieuze fantasie in drie korte bedrijven. Hoofdpersonage is de gefingeerde figuur Uspud, een heiden van goede komaf. In het eerste bedrijf verschijnt de Christelijke Kerk aan Uspud, maar de jongeman weert haar af. De kerk verschijnt opnieuw in het tweede bedrijf. Achternagezeten door angstaanjagende visioenen, bekeert Uspud zich deze keer wel. In het derde bedrijf wordt het hoofd-personage opgeroepen tot het martelaarschap. Hij geeft zich over aan het lijden, wordt finaal verslonden door de demonen en aan de gekruisigde Christus toevertrouwd. De tekst, geschreven door Saties goede vriend Contamine de Latour, is vrij droog ondanks de uitgesproken theatrale, soms zelfs apocalyptische aard van de beschreven gebeurtenissen. Precies deze enorme tegen-stelling tussen een zakelijke taal en de exuberante taferelen maakt mee de kern uit van Uspuds esthetiek.

Het begin van Uspud

Woord versus muziek
Satie trekt de esthetiek van contrast ook door in de manier waarop tekst en muziek met elkaar verbonden worden. Waar de tekst het haast aanhoudend heeft over heftig lijden, beangstigende natuurtaferelen en gruwelijke processies vol monsterlijke wezens is de muziek extreem onderkoeld.
Op het moment waarop de demonen Uspud verslinden bijvoorbeeld is er in de muziek niets anders te horen dan een zachte toonherhaling. Satie vermijdt ten allen koste dat de muziek de tekst uitbeeldt en toont zich daarmee de anti romanticus (en zeker de anti-Wagneriaan) bij uitstek.

Montage
In zijn extreme eenvoud is de muziek van Uspud toch verrassend modern. Dat komt niet door de harmonieën, de melodieën (die er eigenlijk amper zijn), de ritmes of de metra, maar wel door de eigenzinnige opbouw van het geheel. Satie werkt met korte, duidelijk afgebakende fragmenten, van meestal enkele seconden (al zijn er ook langere passages). Deze worden naast elkaar geplaatst als afzonderlijke entiteiten, zonder organische overgangen. Ook binnen de afzonderlijke segmenten vinden er meestal geen of nauwelijks ontwikkelingen plaats. Ieder segment verschijnt als een nieuw gegeven, alsof men een bladzijde omslaat in een fotoboek. Het geheel heeft daardoor de allure van een montage.

Instrumentatie
De verkapte manier waarop Uspud is opgebouwd blijkt ook heel duidelijk uit de instrumentatie. In de pianopartituur duidt Satie telkens aan welke instrumenten bedoeld zijn: hij wisselt daarbij af tussen fluiten, harpen, trompetten, strijkers, of fluiten+harpen (waarbij die dan wel precies hetzelfde spelen). In de pianoversie zijn deze kleuren vanzelfsprekend niet hoorbaar, wat bijdraagt tot de hypothese dat Satie de ‘klavierversie' mogelijk voor harmonium bedoelde. Daarop zijn deze registers namelijk wél terug te vinden. Ook de religieuze connotatie van het harmonium zou een argument in het voordeel van deze hypothese kunnen zijn, evenals het feit dat met zekerheid geweten is dat Satie enkele jaren eerder zelf het harmonium bespeelde bij de uitvoering van een ander religieus geïnspireerd stuk: La Tentation de Saint Antoine.
Dat werk, geïnspireerd op de gelijknamige novelle van Gustave Flaubert, was bovendien een belangrijke inspiratiebron voor Uspud. In geen geval kan de muziek van Uspud uitgevoerd worden op de in de partituur aangegeven instrumenten: de fluitpartij is bijvoorbeeld volstrekt onspeelbaar op fluit, zowel technisch (notenlengte) als qua register (toonhoogtes).

Motieven
Net zoals het aantal kleuren beperkt is, is ook het muzikale materiaal gelimiteerd. Veel van de basissegmenten keren later in de compositie terug, meestal los van hun oorspronkelijke context. Eén motief is prominenter aanwezig dan alle andere, met name de lange openingsmaat van het werk. (Het is niet echt een maat, maar eerder een passage van ongeveer een halve minuut, waarin Satie geen maatstrepen gebruikt.) In totaal komt deze passage tien keer voor: vijfmaal in het eerste bedrijf (twee- of vierstemmig in unisono); tweemaal in het tweede bedrijf (in een vierstemmige harmonisatie); en driemaal in het slotbedrijf (de eerste twee keer in een zesstemmige harmonisatie, de laatste keer terug in unisono, zoals in het begin van het stuk.) Anders dan bij een wagneriaans leidmotief kan men er niet echt een specifieke betekenis aan geven: het motief wordt zowel gebruikt om een verlaten strand, een stenen werpende Uspud, opdoemende demonen, de verschijning van de heilige geest (...) of helemaal ‘niets' uit te drukken. Toch zorgt het motief, alvast op muzikaal vlak, voor een zekere overkoepelende samenhang doorheen het werk.

Ambitie
Satie beschouwde Uspud als een belangrijk werk. Aanvankelijk was het stuk bedoeld voor een eerder cabareteske omgeving, meer bepaald voor de ‘Auberge du Clou' waar Satie als tweede pianist was aangesteld. Het idee was om een werk te maken in de stijl van een Chinees schaduwspel (‘theâtre d'ombres'), een genre dat op dat moment veel bijval kende in Parijs.

Maar Saties ambities reikten verder: hij wilde het werk ook op de planken van de Parijse opera krijgen, meer bepaald als ballet – de ondertitel van het werk is trouwens ‘ballet chrétien'! De toenmalige directeur, Eugène Bertrand, liet na om op Saties verzoek te reageren waarop deze, in een van zijn bekende agressieve démarches, een bericht stuurde naar de directeur waarin hij hem zelfs dreigde met een gewapend duel.
Er volgde een onderhoud maar tot een voorstelling kwam het niet. In een brief aan zijn vriend Ernest Le Grand rapporteert Satie zijn werkbezoek aan de opera met een typisch vleugje cynisme:

“Bertrand heeft me gisteren ontvangen. Dat doet me geloven dat de volgende voorstelling van Uspud zal plaatsvinden in de winter van 1927 of ten laatste in die van 1943.”

Zelfs die laatste voorspelling bleek veel te optimistisch. De première vond uiteindelijk pas plaats in 1979, ironisch genoeg dan nog in de concurrerende Opéra Comique. In de nasleep van de affaire liet Satie, met de financiële steun van enkele vrienden, een luxe-editie vervaardigen van Uspud, met daarin het libretto en enkele muziekfragmenten. Op de titelpagina noteerde hij dubbelzinnig: “presenté à l'Opéra de Paris le 20 décembre.” ‘Présenté' kan hierbij begrepen worden als ‘geschonken' of als ‘uitgevoerd'. Een opmerkelijke bijzonderheid van deze editie is overigens dat de volledige tekst, inclusief de eigennamen, in kleine letters geschreven is. Dat is een typografische vernieuwing die traditioneel op het conto van e.e. cummings geschreven wordt, al was die in 1892 nog niet geboren.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links