Opera is een rekbaar begrip. Het ene uiterste is het verhaal: A doet of zegt wat, B reageert, C reageert ook, D bemoeit zich er ook mee en een plot is geboren, met dertig stappen verder een einde met een meestal clichématig karakter. Het andere uiterste is muziek die niet of nauwelijks anekdotisch is, maar zo sterk van karakter dat ze de anekdote in wezen niet nodig heeft. Ithaka van Otto Ketting staat in de kern zeer dicht bij het andere uiterste. Hij schreef het werk voor de opening in 1986 van het Amsterdamse Muziektheater, waar het slechte recensies kreeg. De componist was zo geschokt dat hij het stuk in de diepste la legde en er vervolgens niet meer naar om wilde kijken. Nu is er de Ithaka -symfonie, onlangs uitgevoerd in Utrecht en Den Haag door het Residentie Orkest onder Anthony Hermus met als baritonsolist Martin Cornet (ik hoorde het op 20 maart in Utrecht). De opera zag ik destijds niet, maar hoorde ik over de radio – en even later op lp.

Normaal gesproken is het missen van een voorstelling voor een operarecensent onvergeeflijk, maar Ithaka is geen normale opera. Dit type opera heeft het beeld in wezen niet nodig en het is geen toeval dat Ketting geen liefhebber was van opera, maar wel van opera's (om een taalvondst van Elmer Schönberger te parafraseren). En dat in Kettings favorietenlijstje Wozzeck zeer hoog stond, is voor de Ketting-kenner evenmin een verrassing. Ithaka is op zijn best als de muziek voor zich spreekt, het verhaal of ontbreekt of niet te volgen is, en als het drama meer ligt bij de instrumenten dan bij de stemmen. Als iets in Ithaka aan het vertrouwde van opera herinnert, dan zijn dat de vocale of vocaal aandoende lijnen die eerder door strijkers dan door blazers worden uitgevoerd.

Bij de omwerking van opera naar symfonie (van de anderhalf uur bleef een half uur over) hoefde de samensteller daarom weinig te doen. Hooguit waren aanpassingen nodig wanneer de menselijke stem moest worden vervangen door een of meer instrumenten. Een ander verschil betreft de overgangen. De opera is een vrijwel doorlopend betoog, net als Kettings kort vóór Ithaka ontstane composities zoals de liederencyclus The light of the sun, de Symfonie voor saxofoons en orkest, Time Machine en Monumentum. Wat de operaliefhebber tekort komt aan verhaal, wordt ruimschoots gecompenseerd door vertrouwde Ketting-ingrediënten zoals opzwepende fanfares voor blazers, melodische lijnen voor strijkers die niet keurig de puls volgen en uiteraard reminiscenties aan Stravinsky en Berg. De flarden die refereren aan Kettings filmmuziek maken duidelijk dat de vele hokjes bij Ketting elkaar voortdurend inspireren en dat hij moeiteloos van het ene naar het andere segment kon stappen. De delen met zang maken de symfonie in zekere zin anekdotisch en vond ik de zwakste passages van het werk (zijn woorden kon ik niet verstaan, ongetwijfeld de keuze van Ketting); dit is geen kritiek op Martin Cornet, want hij zong uitstekend. Sommige passages zijn duidelijk à la manière de Kettings grote helden, net als de ijzersterke momenten in de genoemde instrumentale stukken.

Het stuk is een aanwinst voor het genre opera als men bereid is het genre fundamenteel te heroverwegen. En het is een geweldige aanwinst voor het Nederlandse symfonische repertoire, juist omdat het zo onhollands aandoet. Wie Kettings eerdere muziek kent, weet dat ook zijn composities die niet op opera gebaseerd zijn, het niet hebben van de halfslachtige dramatiek en halfhartige hang naar groots en meeslepend leven. Net als in Wozzeck (Kettings favoriete opera) is de catastrofe geen visioen of nachtmerrie of de angst daarvoor, maar de vanzelfsprekende realiteit, en kent de muziek geen reserve omdat Ketting schrijft op leven en dood en kunst voor hem geen ornament maar levensbehoefte is.

Dat de opera nooit is herhaald, kan ik ergens begrijpen. De kritiek destijds betrof naar verluidt vooral de regie. De symfonie is een hoogtepunt in de vaderlandse muziekgeschiedenis en krijgt hoop ik een beter lot.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links