Componisten/werken

Erasmusprijs voor John Adams

'Componeren voor de huidige tijd'

 

© Thea Derks, 21 november 2019
https://theaderks.wordpress.com

 

'Hij heeft de hedendaagse klassieke muziek weer verstaanbaar geraakt', schrijft de jury van de Erasmusprijs over John Adams. Het thema was dit jaar 'Componeren voor de huidige tijd', een gebied waarop de Amerikaanse componist zijn sporen meer dan verdiend heeft. Donderdag 28 november zal Koning Willem-Alexander hem in Paleis op de Dam persoonlijk het prijzengeld van €150.000 overhandigen. ­- En de bijbehorende versierselen omhangen: een harmonicalint met memorabele woorden van Erasmus over respect en waardering voor talent.

Honos Praemium Virtutis Erasmanium

Rondom de uitreiking zijn verschillende evenementen georganiseerd. 's Avonds staat de laureaat centraal in Spot on John Adams van het Nieuw Ensemble* in Muziekgebouw aan het IJ. Naast muziek van Adams zelf klinkt ook de première van Pavane, corrodance, een hommage van Rick van Veldhuizen. In de dagen erna werkt Adams met studenten aan de conservatoria van Den Haag, Amsterdam en Utrecht. Ter afsluiting wordt 1 december in Utrecht de Italiaanse speelfilm Io Sono l'Amore vertoond, waarvoor Adams de soundtrack componeerde.

Alles goed en wel, maar wie is John Adams nou helemaal?
John Adams (1947) is een van de meest uitgevoerde levende componisten ter wereld. Hij is uitgegroeid tot een ware publiekslieveling, ook in ons land. Onlangs nog presenteerde het Rotterdams Philharmonisch Orkest zijn Eerste Vioolconcert. Maar ondanks zijn internationale faam heeft Adams geen sterallures en is hij opmerkelijk relaxt. Tijdens door hemzelf gedirigeerde concerten ontpopt hij zich als een aangenaam causeur, die met korte, ironische toelichtingen de lachers op zijn hand krijgt.

'Ik hou me aan arbeidersuren, en componeer van 9 tot 5' zei hij in 2015 na afloop van de Nederlandse première van zijn tweede vioolconcert Scheherazade.2. Hij verklapte verder dat hij werkt in een 'heel klein schuurtje in de bergen van Berkeley, California'. Met een ondeugend lachje: 'Daar kijk ik uit op de bossen - en op een marihuana-plantage.' Eerder die avond had hij over Scheherazade.2 gezegd: 'Mensen dachten dat ik een nieuw computerprogramma had bedacht. Wat mooi past bij de pittige dame die ik in dit vioolconcert opvoer.'

De soliste (Scheherazade uit de Sprookjes van 1001 nacht) wordt hierin belaagd door een orkest van fanatieke 'ware gelovigen'. Adams schreef zijn concert uit ontzetting over de gewelddadige manier waarop vrouwen wereldwijd onderdrukt of zelfs vermoord worden. Hij laat dit overigens in zijn stuk niet gebeuren: de soliste geeft haar belagers glorieus het nakijken.

Actuele thema's
Adams haakt in zijn muziek vaak aan bij actuele thema's. In 1987 componeerde hij zijn opera Nixon in China, over het historische bezoek vijftien jaar eerder van de gelijknamige Amerikaanse president aan zijn collega Mao van de Chinese Volksrepubliek. De innige dans van Mao en diens echtgenote hieruit werd als het orkestwerk The Chairman Dances een wereldhit.

De zware aardbeving van 1994 in Los Angeles vormde de aanleiding voor het 'zingspel' I Was Looking at the Ceiling and Then I Saw the Sky . Na de aanslag op de Twin Towers op 9 september 2001 componeerde hij On the Transmigration of Souls . Deze ruim twintig minuten durende compositie voor koor en orkest is een indrukwekkend requiem voor de duizenden slachtoffers. De ontwikkeling van de atoombom in New Mexico tijdens de Tweede Wereldoorlog leidde tot de opera, Dr. Atomic, die in 2005 zijn première beleefde.

Controverse
Maar het bekendst werd zijn opera The Death of Klinghoffer, die inmiddels tot het standaardrepertoire van elk operahuis behoort. Maar de première in 1991 veroorzaakte een controverse. Het libretto gaat over de Palestijnse onafhankelijkheidsstrijders die in 1985 een gehandicapte Joods-Amerikaanse cruisereiziger doodden. Hoewel Adams nadrukkelijk geen stelling neemt veroordeelden Joodse organisaties de opera als antisemitisch. - Waarop verschillende Amerikaanse operahuizen de productie afzegden.

Ook tijdens een reeks voorstellingen aan de Metropolitan Opera New York in 2014 gingen Joodse betogers de straat op. Zo belandde ik zelf in een felle discussie met een demonstrante die de opera als zwaar antisemitisch veroordeelde. Zij moest bekennen de productie niet gezien te hebben, maar bleef vurig overtuigd van haar gelijk. - Wonderlijk eigenlijk dat de opera in islamitische kringen schijnbaar geen wrevel opwekt.

John Adams (foto Vern Evans)

De Bach van de jazz
Dat Adams een sterke band voelt met zijn vaderland moge duidelijk zijn. Hij werd in 1946 geboren in Massachusetts en groeide op in een dorpje in New Hampshire. Zijn grootvader bestierde een danszaal aan Lake Winnipesaukee, waar zijn ouders elkaar hadden leren kennen. Zijn vader speelde klarinet in brass bands en in jazzy swing bands, waarin zijn moeder zong.

's Zomers vierde het gezin vakantie bij opa, in wiens etablissement Duke Ellington geregeld optrad met zijn orkest. De kleine John was diep onder de indruk van diens muziek. Zeker toen hij tijdens een concert eens naast zijn jazzheld op de pianokruk mocht zitten. 'Ellington is de Bach van de jazz', zou hij later zeggen.

Thuis werden op de pick-up niet alleen jazzplaten gedraaid, maar ook opnames van Mozart en andere klassieke componisten. Als jongen leerde John Adams het instrument van zijn vader bespelen en werd hij al snel lid van dezelfde orkesten. Vanaf zijn tiende ging hij ook zelf componeren en vier jaar later al werd een stuk van hem uitgevoerd door het plaatselijke orkest.

Cultuurschok
Adams kreeg een kleine cultuurschok toen hij in 1965 compositie ging studeren aan Harvard. Zijn docenten Leon Kirchner en Earl Kim waren vurige pleitbezorgers van de hem onbekende, atonale muziek van Arnold Schönberg. Korte tijd componeerde hij ook volgens rekenkundige compositietechnieken, maar al vrij snel voelde hij zich hierdoor bekneld. Hij miste klankschoonheid en emotie. 's Nachts luisterde hij naar platen van The Beatles, zich afvragend hoe hij die twee zo verschillende werelden bij elkaar kon brengen.

Het antwoord kwam toen hij de minimal music van componisten als Steve Reich en Philip Glass ontdekte. Hij ontwikkelde een eigen stijl, door repeterende motieven te koppelen aan de klankwereld van romantische componisten als Mahler en Sibelius, en deze te kruiden met een schepje jazz en Amerikaanse populaire muziek. In 1985 brak hij door met zijn meeslepende orkestwerk Harmonielehre .

Schönberg meets comics
De titel knipoogt naar het gelijknamige theorieboek waarmee Schönberg begin twintigste eeuw afscheid nam van de negentiende eeuw. In 1992 componeerde hij zijn Chamber Symphony, een aanstekelijke pastiche van muzikale stijlen. Deze ontstond toen hij Schönbergs baanbrekende Kammersymphonie opus 9 bestudeerde terwijl zijn zoontje naar Amerikaanse comics zat te kijken.

Als componist hing Adams zijn klarinet aan de wilgen. Toen hij rond zijn vijftigste zijn vader verloor, stofte hij zijn klarinetten af en componeerde het driedelige Gnarly Buttons. Hierin smeedt hij al zijn invloeden tot een opgewekt, muzikantesk en door en door Amerikaans geheel. Hij verhaspelt onbekommerd een protestantse hymne tot jazzy klarinetloopjes en roept met banjomuziek het Wilde Westen op. Dit enerverende stuk staat 28 november ook op de lessenaars van het Nieuw Ensemble.

Gaandeweg werd Adams' stijl eclectischer. Zo paart hij in zijn grootschalige opera-oratorium El Niño over de geboorte van Christus (2000) minimalistisch stuwende ritmes aan verstild middeleeuws gezang, kruidige close harmony, referenties aan Bach en een zwelgend romantische lyriek. Critici mopperen soms dat Adams de grens met kitsch gevaarlijk dicht nadert, maar met zijn welluidende stijl weet hij het hart van de gewone man te bereiken.

Precies de reden waarom hij die felbegeerde Erasmusprijs krijgt.

*Een week later speelt het Nieuw Ensemble zijn allerlaatste concert eveneens in Muziekgebouw aan het IJ. - Ook dit gezelschap viel ten prooi aan de bezuinigingswoede van de achtereenvolgende Kabinetten-Rutte.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links