O'Regan: Threshold of Night voor stemmen en strijkers

Had I not seen the sun (Emily Dickinson) (2007) - The ecstacies above (tekst: Edgar Allan Poe) (2006) - Threshold of night (tekst: Kathleen Raine) (2007) - Tal vez tenemos tiempo (tekst: Pablo Neruda) 2007) - Care charmings sleepe (tekst: John Fletcher) (2003/07).

Triptych (2005): Threnody - As we remember them - From heaven distilled a clemency.

I had no time to hate (tekst: Emily Dickinson) (2007).

Conspirare en strijkersensemble o.l.v. Craig Hella Johnson.

Harmonia Mundi HMU 807490 • 60' • (sacd)

---

De Engelse componist Tarik O'Regan (Londen 1978) heeft inmiddels wereldwijd een indrukwekkende reputatie als componist opgebouwd. Na zijn Scattered Rhymes (2006) (klik hier voor de recensie) is het deze tweede cd die - zoals het zich nu laat aanzien - dezelfde succesvolle weg inslaat. Wat is zo bijzonder aan zijn composities?

De hier vertegenwoordigde, nog niet eerder opgenomen, zeven stukken kunnen wat mij betreft als belangwekkende bijdragen aan het moderne koorrepertoire worden beschouwd. In tegenstelling tot Scattered Rhymes spreekt de muziek (nog) gemakkelijker aan, maar het is zeker niet zo dat de componist uit is geweest op een gemakkelijk commercieel succes: van gemakzuchtige oppervlakkigheid is geen enkele sprake. Dat deze muziek gemakkelijk aanspreekt heeft primair te maken met de alom aanwezige tonaliteit die de toehoorder geen moment in verwarring brengt of vragen oproept over de rol van melodie en harmonie binnen het gehele discours. Het is alleszins overzichtelijk, maar tegelijkertijd tóch verrassend.

O'Regans klankwereld komt uiteraard érgens vandaan. Er is geen componist die niet erft van vorige generaties of die geen materiaal gebruikt van zijn tijdgenoten. Dat wil echter niet zeggen dat hij zich dan zou moeten overleveren aan stijlcitaten zonder daar een eigen persoonlijk stempel aan toe te voegen. Wie dat niet kan, daarvoor de creatieve talenten niet bezit, vervalt onherroepelijk in een recyclingproces dat vanaf de jaren het postmoderne componeren zo sterk heeft beheerst en zo sterk om zich heen heeft gegrepen dat dit bijna de doodklap is geworden voor een echt persoonlijke stijlontwikkeling. In mijn artikel over de Nederlandse componist Willem Zwaag heb ik daarover al het nodige gezegd (klik hier).

Bij O'Regan liggen de kaarten evenwel anders. Hij gebruikt weliswaar al lang bestaand technieken, zoals imitatie, dissonante spanningen, opbouw in lagen en de geleidelijke oplossing ervan, clusters, ostinati en ritmisch repetitieve motieven (vooral bekend van het minimalisme), maar hij zet ze op een oorspronkelijke manier in, waardoor de muziek uitgesproken nieuw en fris tot leven wordt gebracht. Hier is een componist aan het werk die foefjes en handigheidjes uit de weg gaat, het goedkope effect schuwt en de textuur naadloos met de dichtregels verbindt, van groot aangelegde erupties naar ultieme verstilling, met in het traject zowel de ingenieuze verdichting als de uitzetting in een steeds groter wordende ruimte.

	Tarik O'Regan (Foto: Marion Ettlinger)

O'Regan gebruikte twee gedichten van de Amerikaanse dichteres Emily Dickinson (1830-1886), Had I not seen the sun en I had no time to hate. Dickinsons achttienhonderd gedichten bleven tijdens haar leven op een handvol na onuitgegeven. Het experimentele karakter van haar gedichten (wat ze gemeen hadden met de poëzie van haar tijdgenoot Walt Whitman) viel bij de uitgevers niet in goede aarde. In de jaren dertig van de vorige eeuw was het Simon Vestdijk die haar dichtkunst in ons land onder de aandacht bracht. In het werk van Dickinson spelen de natuur, de liefde en de betrekkingen tussen mensen een hoofdrol.

Had I not seen the sun en I had no time to hate duidt de componist zelf als 'inademen' (Had I not seen...) en 'uitademen' (I had no time...), van crescendo naar decrescendo, ze vervullen de functie van preludium en postludium, waarbij de sopraan en de tenor de tegengestelde polariteiten symboliseren: in het eerste lied de zon en schaduw, in het tweede liefde en haat.

In The ecstasies above gaat het eveneens om een tegenstelling, die tussen de Poe's beschrijving van de engel Israfel (uit de Koran) en de hemel als allegorie van het bovennatuurlijke, en er diametraal tegenover de rauwe werkelijkheid van het aardse bestaan. Israfels gezang kan de maan en de sterren tot zwijgen brengen, maar in een aardse omgeving zou Israfel dat niet kunnen. De over drie groepen verdeelde compositie (koor-tutti, solistenoctet en strijkkwartet) beweegt zich tussen kinderlijk speelplezier en de duistere krachten van oorlog en strijd.

In Threshold of the Night staat de menswording centraal. Het is het verlangen van de mens naar steun en troost van buiten de eigen gemeenschap in tijden van nood. O'Regan voltooide het stuk rond 29 augustus 2006, een jaar na Katrina, die een groot deel van New Orleans en het achterland verwoestte. In de tekst van Kathleen Raine (1908-2003) zijn de woorden daarvan terug te vinden: 'Ga terug, mijn kind, naar de regen en de storm'. 'Ik ga niet terug, vanwege mijn zorgen en mijn pijn'. Het is de echo van de misère van die duizenden die hun huis en haard moesten verlaten en daarna de confrontatie met de ontreddering moesten aangaan.

Tal vez tenemos tiempo (misschien hebben we tijd) is gestoeld op het gelijknamige gedicht van de Chileense dichter Pablo Neruda (1904-1973) dat door Alastair Reid in het Engels werd vertaald. O'Regan koos voor wat hij een zo groot mogelijke 'ademruimte' noemt, wat in de eenstemmigheid tot uitdrukking wordt gebracht. Het aandeel van het koor beweegt zich in ranke klankzuilen in een al even slanke orkestratie. De afscheidsstemming wordt door de openingsregels van het gedicht gesymboliseerd:

[...] gisteren stierf de waarheid | een voortijdige dood | en ofschoon iedereen dat weet | doen ze nog alsof het niet zo is | niemand die haar bloemen stuurde | zij is nu dood en niemand huilt [...].

In John Fletchers toneelstuk Valentinian III uit 1614 ligt de hoofdrolspeler stervend het toneel, vergiftigd. Op het lied van Fletchers tijdgenoot Robert Johnson thou Easer of all woes wordt hij in de eeuwige slaap gewiegd. O'Regan was vooral gefascineerd in de tegenstelling tussen Valentinians gewelddadige dood en de vredige schoonheid van Fletchers tekst. Het dubbelkoor zingt de letterlijke tekst met behoud van de anachronistische spelling. De begeleidende strijkers onderstrepen mede het contrastrijke karakter van O'Regans toonzetting.

Tryptique was het gevolg van twee verschillende opdrachten. Het openingsdeel (Threnody) werd besteld door de Ralph Vaughan William Trust, het vervolg door de »Portsmouth Grammar School« met financiële steun van de »PRS Foundation for New Music«. De teksten zijn zowel van diverse dichters (waaronder William Penn, Muhammad Rajab Al-Bayoumi, William Blake en John Milton) en uit de Bijbel (Psalm 133) afkomstig. De sombere stemming wordt ingeluid door een klaagzang op een tekst van Penn uit 1682:

When death takes off the mask, [we] will know one another | through diverse liveries [we] wear here make [us] strangers.

Tryptique rust op de dood die niets afschrikwekkends heeft, de vreugde van de eenheid tussen de volkeren (Psalm 133) als het berouw en de genade. Hoge zangstemmen en diepe strijkers bepalen overwegend het parcours, dat vervuld is van een diep gevoelde religiositeit van zowel menselijke als metafysische proporties:

Over de dood (de tekst is van Al-Bayoumi, in 1950 vertaald door Arthur Arberry):

Tremblest thou when my face appears | To thee? Wherefore they dreadful fears? | Be easy, friend; 'tis is they truest gain | To be far away from the sons of men, | I offer a couch to give thee ease; | Shall dreamless slumber so much displease?

Conspirare o.l.v. Craig Hella Johnson

De uitvoering door Conspirare (van oorsprong een professioneel a-cappellakoor, opgericht in 1991 in Austin, Texas) is in alle opzichten subliem, zowel qua samenklank als in de polyfone stemvoering en de vele soli. Dit is een zeer indrukwekkend samenspel tussen technische perfectie en bevlogen musiceren. Het ensemble gelóóft in deze muziek, het straalt er vanaf. De levendige, messcherpe articulatie en de koestering van de nuance brengt de teksten bij wijze van spreken aan het oor van de luisteraar, de liefdevolle symbiose tussen woord en klank krijgt vloeiend en natuurlijk gestalte. Veel sfeerbeelden grijpen harmonisch in elkander, versterkt door een expressief pulserende, tragische ondertoon. Daarbij is het opvallend dat slechts geringe accentverschuivingen de dramatische context extra reliëf geven. De opname maakt dat allemaal tot in het kleinste detail hoorbaar. Een waar meesterstuk van producer Robina Young en balance engineer John Newton, die er in de Troy Savings Bank Music Hall in Troy, New York, in oktober van het vorig jaar eens extra goed voor zijn gaan zitten. Alles samengenomen een prachtig resultaat!