Valery Gergiev en het Rotterdams Philharmonisch
Orkest:
"Conducting doesn't tire me"
RPHO 2008-2 • 100' •
Taal: Nederlands - Engels
Ondertiteling: Nederlands
The Master and his Pupil
HomeScreen 1168D • 85' •
Taal: Nederlands - Engels - Spaans
Ondertiteling: Nederlands - Frans - Engels - Duits - Spaans
Uitnodiging voor een concert
Moesorgski: Schilderijen van een tentoonstelling (concertuitvoering)
RPHO (geen nr.) dvd-video (geschikt voor iedere dvd-speler) + dvd-rom
(alleeen geschikt voor PC of Mac, in combinatie met QuickTime versie
6 of hoger).
Drie bijzonder fascinerende documentaires, waarvan de laatste 2-in-1
is, maar daarover straks meer.
Voor menigeen zal "Conducting doesn't tire me" bekend
materiaal bevatten, want we konden er op onze vaderlandse tv al van
genieten. Dat neemt niet weg dat de beeld- en geluidskwaliteit van
deze video-productie nu veel beter tot zijn recht komt.
Het is altijd fascinerend om een grote dirigent aan het werk te zien en dan vooral tijdens de repetities, die een goed beeld geven van al die belangrijke eigenschappen waarover een goede orkestleider nu eenmaal moet beschikken: kennis van de muziekgeschiedenis, van de speltechnische mogelijkheden van de instrumenten, gevoel voor balans en kleuring, een scherp gehoor, een goede slagtechniek, maar bovenal charisma en het vermogen om wat in het hoofd zit over te brengen op de musici, zonder al te veel ruimte te laten voor discussie.
Er wordt weleens gezegd dat veel dirigenten ware dictators zijn, volkomen ongevoelig voor de mening van de orkestleden, maar dat zijn er toch algauw zeventig of meer! Waar blijf je dan als dirigent als je de deur wagenwijd openzet voor discussies over zus of zo? Terwijl hetgeen dat uiteindelijk telt de interpretatie is zoals de leidsman zich die voor ogen heeft en die hij zo goed mogelijk probeert te realiseren, met 'zijn' orkest als één man achter (of beter: voor) hem. Het is een kunst op zich om de eigen wil zo over te brengen zonder dat wie dan ook in het orkest daaronder gebukt gaat. In personeelsadvertenties heet dat 'te beschikken over goede communicatieve eigenschappen'.
Net zoals in een bedrijf zijn er in het orkest eveneens spanningen, fricties en ander ongerief. Het is uiteraard een illusie om te denken dat mensen die de hele dag met muziek bezig zijn zich in een paradijs wanen. Het zijn documentaires zoals deze die een eerlijk kijkje geven in het orkestleven en wat daar al zo bij komt kijken, zonder dat wordt ingezoomd op de persoonlijke levenssfeer van de musici. Er is immers een leven in en buiten het orkest, al kunnen die twee soms behoorlijk synchroon lopen Dat vinden we trouwens net zo goed in andere beroepen: mensen die hun werk of hun spanningen mee naar huis nemen, of omgekeerd.
Maar voor de kijker en luisteraar is het verreweg het meest belangrijk om mee te beleven wat er allemaal voor nodig is om een orkest niet alleen naar een zo hoog mogelijk niveau op te stuwen, maar tevens om de logistiek eromheen tot een goed einde te brengen. Het is een gecompliceerd bedrijf dat goed moet worden geleid en waarbij alle musici zo weinig mogelijk last moeten ondervinden van al datgene dat niet rechtstreeks met het muziek maken verband houdt.
Dat het dirigeren Gergiev niet vermoeit, moet niet in de letterlijke
betekenis van het woord worden gezien: natuurlijk is het een buitengewoon
inspannende bezigheid, die bovendien de nodige voorbereiding vergt,
maar wanneer het uiteindelijk om de muziek gaat? Ach, dan wordt
niet zo op de klok gekeken, van hot naar haar gereisd, de overvolle
agenda nog verder opgevuld, met het mobieltje voortdurend aan het
oor, en chronisch tijdgebrek als voornaamste tegenstander.
Waar iedereen die met Gergiev heeft gewerkt de mond van vol heeft
is zijn bijna verzengende intensiteit, die enorme passie voor de muziek,
waarmee hij zijn musici niet alleen in een hogere versnelling brengt,
maar ze zelfs boven zichzelf uit te laat groeien, in een sfeer van
ons-kent-ons, vakmensen onder elkaar, zonder enige poeha. Het is wonderlijk
om te zien hoe sterk en spontaan hij met het orkest communiceert,
en eruit weet te halen wat op dát moment het meest essentieel
is. Een felle blik, een kort gebaar, een fladderende hand, het is
voldoende om de magie te laten ontstaan én vast te houden.
De manier waarop hij repeteert moet ieder orkestlid het gevoel geven
dat hij of zij net zo essentieel is, onmisbaar deel uitmaakt van de
eeuwige zoektocht naar het ultieme.
Dat is wat "Conducting doesn't tire me" in al zijn
details zo duidelijk laat zien én horen. We maken uitgebreid
kennis met al die grote en kleine gebeurtenissen die de magische samenwerking
tussen dirigent en orkest hebben bepaald. Ons wordt een indringende
blik in de keuken gegund, komt Gergiev zelf uitgebreid aan het woord,
over de muziek, zijn familie en vriendschappen en de druk van de berstensvolle
agenda. Dan zijn er de verschillende orkestmusici, maar ook de violisten
Yuri Bashmet, Leonidas Kavakos, Nikolai Znaider en 'onze' Janine
Jansen die vertellen over hun samenwerking met de dirigent en hoe
zij tegen zijn dirigeren aankijken. Uitvoerige fragmenten van masterclasses,
repetities en concerten tonen aan waarin de magie van Gergiev zijn
echte oorsprong vindt: in keihard werken. De uitvoering van Ravels
Alborada del gracioso en La valse bevestigt dat alleen
maar. Het ver over de grenzen bekend geworden Gergiev Festival krijgt
eveneens de nodige aandacht. Centraal daarin staat het Liebesnacht-thema
van september 2007, met Wagners Tristan und Isolde in concertante
uitvoering, alleen al door de projectie van Bill Viola een gedurfde
onderneming, die niet alleen in Rotterdam veel stof tot discussie
opleverde.
The Master and his Pupil is niet minder briljant, maar op
grond van het onderwerp strakker opgebouwd en geregisseerd. De drie
deelnemers aan Gergievs masterclass lijken Skrjabin goed onder de
knie te hebben, totdat de meester zelf het stokje ter hand neemt en
prompt laat horen dat het véél beter kan. Voor de kijker
en luisteraar heeft een dergelijke documentaire het grote voordeel
dat op slag duidelijk wordt waaróm het ineens mooier, meer
gestructureerd klinkt. Daar komt nog bij dat Gergiev vooral in beelden
denkt, wat een extra handvat biedt om het geheel goed te kunnen doorzien.
In dit opzicht is hij niet anders dan Ferenc Fricsay, die op dvd Smetana's
De Moldau repeteert: door het oproepen van specifieke beelden
wordt het de orkestleden op slag duidelijk hoe de interpretatie moet
zijn. Muziek is tevens een kwestie van goede timing en ook dat brengt
Gergiev goed over het voetlicht. Wat deze film nog fascinerender maakt
is de manier waarop details worden uitgelicht en de fysieke uitstraling
van Gergiev en de musici van het Rotterdam Young Philharmonic in beeld
wordt gebracht. Een geweldige film!
Uitnodiging voor een concert is vooral een educatief project,
dat mij niet alleen van groot belang lijkt voor de muzikale 'opvoeding'
op scholen en instellingen, maar ook voor menige muziekliefhebber
een zeer boeiende ontdekkingstocht zal opleveren. De uitgave bestaat
uit twee delen: de dvd-rom (De uitnodiging voor een concert)
en de dvd-video (met verschillende concertregistraties van Moesorgski's
Schilderijen van een tentoonstelling).
De uitvoerige en vlot geschreven toelichting in het boekje maakt
al bij voorbaat nieuwsgierig. Wie na afloop van een concert een kijkje
wil nemen op en achter het podium vindt daar alleen maar lege lessenaars,
lege solistenkamers, een handjevol orkestleden die nog even napraten
(de rest is er al vandoor) en het luide gerinkel van kopjes die worden
opgeruimd. Uitnodiging voor een concert levert daarentegen
wèl een boeiend beeld op van wat zich achter het podium afspeelt,
met het muziekbedrijf werkelijk als bedrijf. De dvd-rom bevat meer
dan vierhonderd(!) goed gekozen fragmenten van een tot vier minuten,
die in de vorm van een documentaire zijn gegoten en waarin allerlei
zaken aan bod komen. Hoe het slagwerk wordt bespeeld, het rietje van
de fagot vakkundig wordt gesneden, hoe lastig het is een harp te vervoeren
en wat de musici van hun vak en hun instrument vinden. Het is een
ware ontdekkingsreis door de dagelijkse orkestpraktijk, van de dirigent
tot de orkestleden en de organisatie die daaromheen is geweven. Wie
zelf wil 'rondwandelen', kan daarvoor zijn eigen programma kiezen,
of zich desgewenst laten leiden door de route die het programma zelf
uitstippelt. Met zo'n acht uur aan videomateriaal is er erg veel te
kiezen, maar dankzij de uitstekende menusturing zal dit geen probleem
opleveren. Wie daarmee toch enige moeite heeft, kan zich tot de index,
die een gemakkelijke selectie mogelijk maakt: ieder afgerond hoofdstuk
(onderwerp) bevat alle clips die daarmee samenhangen.
De tocht eindigt bij de uitnodiging om het concert zelf bij te wonen,
in dit geval dus Moesorgski's Schilderijen van een tentoonstelling
(in de orkestratie van Maurice Ravel), door het Rotterdams Philharmonisch
Orkest onder leiding van Valery Gergiev. Wie de Ravels orkestratie
met de oorspronkelijke pianoversie wil vergelijken vindt daarvan een
ruime selectie, uitgevoerd door de pianist Christopher Devine.
Een groot aantal foto's van orkestleden, dirigenten, bibliothecaris,
het voltallige orkest van nu en van toen (ca. 1921), een aantal partituurbladzijden
(zo te zien de dirigeerpartituur van Moesorgski's meesterwerk), een
paar krantenknipsels die verhalen van de succesvolle uitvoering van
het stuk en last but not least de volledige lijst met de namen van
de orkestleden en hun instrument verluchtigen de tekst.
Een van de interessantste onderdelen is het hoofdstuk 'muziekmachines',
verdeeld in secties: instrumenten, orkest, dirigent, componist, repetitie,
techniek, concert, traditie, bladmuziek, dynamiek, klank, melodie,
harmonie, ritme, tijd en montage. De mogelijkheden zijn legio: het
bereik van de instrumenten, de piano kan worden bespeeld met de muis
en tekent dan de gespeelde noten in de notenbalk; de verdeling van
de klankgroepen en hoe die afzonderlijk klinken; u bent de dirigent,
met de muis als dirigeerstokje (het is aan u om kleur en klank van
het orkest te veranderen!); zelf experimenteren met het componeren
(instructief!); meedoen aan een repetitie (om te ervaren hoe moeilijk
dat is); het zelf schrijven van een klankpartituur; dynamiek uitproberen;
klankkleuren, melodieën, harmonieën en ritmes opbouwen;
de omgang met maatklokken en ten slotte het zelf monteren van een
muziekstuk.
Hoe leerzaam kan zo'n interactieve dvd-rom zijn!! Wat mij betreft
een uniek evenement!!