DVD-recensie

 

© Martijn Padding, april 2011

Klik hier voor het interview met Martijn Padding

 

 

After the storm - The American exile of Béla Bartók

DigitalClassics DVD DC10046 • 75' •

(Engels gesproken, Hongaars met Engelstalige ondertiteling)

© BBC TV, 1989

 

 


Toen mijn pianolerares Fania Chapiro mij als jongetje vroeg stukjes uit Béla Bartók Mikrokosmos te studeren, begon ik het bestaan van een nieuwe muzikale wereld te vermoeden. Kort daarna kreeg ik van mijn broer een lp met o.a. de tweede vioolsonate van Bartók. Dat stuk hakte er zo ongelofelijk bij me in dat ik in een klap het oude voor het nieuwe wisselde. Jarenlang bestudeerde en beluisterde ik alles wat ik van Bartók te pakken kon krijgen. Zijn composities, zijn opnames als pianist en zijn biografie.
Hoewel er veel over hem geschreven is, blijft Bartók een merkwaardige bijna afwezige figuur waarvan je maar weinig aan de weet komt. Jaren geleden kreeg ik een fotoboek dat zijn leven beslaat. Zijn vriendelijke maar nietszeggende uitdrukking op de meeste foto’s verraadt een binnenwereld waar je geen vat op krijgt.

Van de meeste grote componisten uit de twintigste eeuw bestaan filmfragmenten. Je ziet ze spelen, praten of repeteren. Van Bartók is er slechts een overgebleven filmfragment: Bartók speelt ‘Allegro Barbaro’. Hij zit evenwichtig achter de piano. Zijn lange dunne vingers bewegen op een merkwaardig hoekige manier over de toetsen. Zijn spel is licht, precies, energiek en zonder enige aanstellerij. Even kijkt hij op van het klavier de camera in en glimlacht hij een beetje. Heel even is er iets van contact en laat hij iets zien.
In het verleden zijn er wel vaker films gemaakt over het werk en leven van Bartók waarin hij altijd schitterde door afwezigheid. In 1989 maakte de BBC (regie: Donald Sturrock) echter een bijzondere documentaire over Bartók n.l. ‘After the storm’ die er wel in slaagt om Bartók dichterbij te brengen en meer te laten zien van zijn dagelijks leven.

De documentaire behandelt Bartóks vertrek uit Hongarije naar Amerika in 1940 op achtenvijftigjarige leeftijd samen met zijn tweede vrouw Ditta. Zijn zoon Peter uit het huwelijk met Ditta voegde zich later bij hen in New York. Zoals bekend zijn Bartók’s Amerikaanse jaren een verschrikking geweest. Hij werd totaal niet op waarde geschat als componist, kreeg nauwelijks opdrachten en verdiende een uiterst schamel loon met etnomusicologisch werk. Hoewel hij een fenomenaal pianist was, lukte het hem evenmin om een carrière als pianist op te bouwen. Het gemakzuchtige Amerikaanse publiek was teveel ingesteld op uiterlijk vertoon van klaviervirtuozen die met veel omhaal hun kunsten vertoonden. Bartók was daarvan het tegenovergestelde, terwijl hij bovendien weigerde om uit het hoofd te spelen: hem ging het om uiterste precisie en hij gruwde van een geëxalteerde interpretatie of romantische aanstellerij.
In de documentaire komen verschillende belangrijke musici als Yehudi Menuhin, Georg Solti en Georgy Sandor en een uitgelezen groep vrienden uitvoerig aan het woord. Door hun verhalen ontstaat het beeld van een componist die precies wist wat hij wilde, zeer nauwgezet was, economisch met zijn tijd omging en onder de meest barre omstandigheden zonder piano in korte tijd meesterwerken produceerde. Een man die
voor buitenstaanders moeilijk benaderbaar was. Voor de een een heilige, voor de ander soms griezelig door zijn zwijgzaamheid.

De twee belangrijkste personen in ‘After the Storm’ zijn Bartóks zonen Béla junior (uit zijn eerste huwelijk met Martha Ziegler) en Peter. Zij spreken onafhankelijk van elkaar over hun gescheiden jeugd. Samen begeleiden ze de repatriëring van Bartóks stoffelijke resten in 1988 vanuit New York terug naar Hongarije waar hij opnieuw ter aarde werd besteld. Een reis per boot en daarna met allerlei vervoersmiddelen dwars door Europa. De broers maken enorme indruk in de documentaire, door hen komt hun vader op verschillende wijze tot leven. Béla jr. laat bijna niets los maar lijkt uiterlijk als twee druppels water op zijn vader waardoor zijn verschijning iets magisch heeft. Peter daarentegen is vriendelijk en open. Hij onderneemt in de documentaire een reis terug naar de hut waar Bartók en Ditta een zomer lang in de bossen bij Lake Saranac verbleven en waar hij hen destijds opzocht tijdens zijn verlof bij de marine. Hij bezoekt opnieuw de hut die inmiddels tot een ruïne is vervallen en herinnert zich in die bouwval nog precies de plek waar zijn vaders bureau stond, die daaraan in het geheim werkte aan zijn derde pianoconcert als geschenk voor Ditta. De integere en bescheiden manier waarop Peter vertelt over de verschrikkingen die zijn vader doormaakte in de laatste fase van diens leven en hoe hij reeds stervende nog op straat werd gezet door zijn huisbaas, maakt diepe indruk. De soberheid in het verhaal van de zoon waarvan ieder woord precies gekozen is, vormt de indrukwekkende omlijsting voor het langzame deel van Bartóks derde pianoconcert dat in de documentaire gespeeld wordt door Georgy Sandor die het ook in première bracht. Alle geniale noten van dit in feite zachtaardige stuk komen daardoor binnen als mokerslagen.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links