CD & DVD-recensie Ivo Van Hove: "Tekst is maar een aanleiding"
© Paul Korenhof, oktober 2019
|
Het belangrijkste doel van een orkestbak is om de klank van het instrumentarium zodanig te dempen, dat de zangers te allen tijde niet alleen hoorbaar, maar liefst ook verstaanbaar zijn. Naarmate de orkesten groeiden, werden de bakken daarom groter en dieper, en vonden de meest volumineuze instrumenten (koper en slagwerk) steeds meer een plaats onder de toneelrand. Alles ten dienste van de verstaanbaarheid! Wagner ging in Bayreuth zelfs zo ver dat hij de bak volledig liet verzinken en als akoestisch extraatje ontwierp hij daarbij een 'Schalldeckel' dat de orkestklank naar het toneel wierp vanwaar die vervolgens gemengd met de stemmen de oren van het publiek bereikte. 1) Open orkestbak Al in de eerste jaren na de opening trachtte men het eerste probleem te ondervangen met een lichte elektronische versterking op het toneel, maar het tweede bleek door de lage en brede zaal onoplosbaar. Het streven van met name de toenmalige chefdirigent Hartmut Haenchen om de orkestklank voller en helderder te krijgen leidde vervolgens tot het verhogen van de orkestbak en het openen van de afscheiding aan de voorkant die nu nog slechts bestaat uit een paar paaltjes met een koord ertussen.. Die laatste ingreep had duidelijke gevolgen voor de balans, zodat werd besloten de stemmen elektronisch versterken. Nog afgezien van het niet altijd fraaie resultaat, bleek dit echter ontoereikend voor een goede balans. Het veranderde bovendien niets aan het euvel dat de zangers hun eigen stem slecht hoorden terugkomen en dat verleidde bij opera's uit de 19de en 20ste eeuw menigeen tot het zingen met een groter volume dan bij de muziek paste. Dat maakte de stemmen soms wel beter hoorbaar, maar het pakte dikwijls negatief uit voor tekstbehandeling en verstaanbaarheid. Boventiteling Dat laatste geldt ook voor het toneel, maar zelfs in akoestisch uitstekende theaters lopen acteurs tegenwoordig met zendmicrofoons, al was het maar omdat bij velen dictie en hun tekstbehandeling tekort schieten. Weinig wordt beseft dat dit ten koste gaat van het directe contact met de toeschouwer en daarmee met de overdracht van emoties. Dat lijkt ook niet meer belangrijk. Dient een opera bij veel regisseur nog slechts om een enscenering aan op te hangen, in een interview verklaarde Ivo Van Hove over toneel onomwonden: "De tekst is maar een aanleiding voor een voorstelling." 2) Zelden heb ik sterker het gevoel gehad dat in het Muziektheater de tekst onvoldoende tot zijn recht komt, dan bij de première van Salome in het Holland Festival 2017 (klik hier). Twaalf dagen later hoorde ik de voorstelling opnieuw, toen niet vanuit de zaal maar vanaf het tweede balkon, en het was een verschil als tussen dag en nacht - of beter: nacht en dag. Was de eerste keer eigenlijk alleen Doris Soffel (Herodias) regelmatig goed verstaanbaar, de tweede keer, toen ik het orkest niet meer in volle glorie vanuit de open orkestbak over mij heen kreeg, wisten ook de meeste anderen daar redelijk bovenuit te komen (klik hier). Balans Wie wil horen hoe een werk als Salome in een middelgroot theater gezongen zou moeten worden, kan terecht bij de live-opname die Karl Böhm in 1970 dirigeerde in de Hamburgse Staatsopera, niet het mooiste theater ter wereld, maar wel met een akoestiek waarop Amsterdam jaloers kan zijn. De directheid in hun confrontatie en de fenomenale tekstbehandeling van Gwyneth Jones en Dietrich Fischer-Dieskau, die meer als acteurs dan als zangers tegenover elkaar stonden, maakten mij ooit wild enthousiast. Dit was muziektheater in optima forma - met de tekst centraal! De 'Amsterdamse' manier van zingen leidt er echter toe dat het beluisteren ook vermoeiend kan werken. De opname uit Hamburg komt over als een gezongen hoorspel, maar bij die uit Amsterdam heb ik soms een gevoel van 'anything you can do I can do louder'. Dat ligt niet aan eerder ont- dan overspannen directie van Daniele Gatti, maar aan de combinatie van akoestiek en partituur. Bij Wagner is het orkest meestal nog wel in te tomen, maar wie in Salome en Elektra het orkest teveel dempt, heeft de muziek niet begrepen. De plaatsing van het orkest in een zo open en zo overheersende orkestbak als die in Amsterdam, was echter beslist niet Strauss' bedoeling! Tekst en beeld Evgeny Nikitin, een Jochanaan die toch al niet ideaal is in zijn tekstweergave, laat zich daarentegen verleiden tot een zang die meer past bij een megatheater als de Met dan bij een zaal met hooguit een dikke 1500 toeschouwers. Lance Ryan staat daartussenin: zijn tekst krijgt het volle pond, maar zijn stijl van zingen past meer bij Siegfried dan bij een karakterrol als Herodes. De betere verstaanbaarheid kan echter ook nadelig werken als het Duits van solisten niet perfect is en zo was ik weinig gecharmeerd van de mezzosopraan Hanna Hipp (Page) als die ons meedeelt: "es wird sjreklisjes kesjeen". Aan de voorstelling als geheel doet dit alles weinig af, al moet ik daaraan meteen toevoegen dat ik mede vanwege al het bovenstaande de dvd-versie prefereer. De klankkwaliteit komt overeen, maar juist omdat de zang sterk op het theater is afgestemd, komt die sterker over in combinatie met het beeld en de fysieke prestaties van de solisten. Voordeel van de cd is weer de verpakking in een fraai boekwerkje met behalve de toelichting en foto's (die staan ook in het dvd-boekje) een drietalig libretto. Het grote pluspunt van de dvd is natuurlijk de enscenering van Ivo Van Hove, waarbij dankzij de cameravoering (ook van boven af) sommige beelden sterker overkomen dan in het theater, vooral bij de dans en tijdens de slotscène. De beslissing om Salome niet met het hoofd te confronteren, maar met de complete, bebloede en aanvankelijk nog levende Jochanaan, zal niet door iedereen geapprecieerd worden. Het verleent aan de slotscène echter een onverwachte dimensie en ik kan ook begrijpen dat Van Hove een beetje huiverde voor wéér dat clichématige gesol met een hoofd van papier maché. Cameraregie Bij het bekijken van de dvd viel mij soms overigens een lichte rastering op, vooral op de lippen van zingende personages, maar toen ik de Blu-ray Disc ernaast kon leggen, bleek het euvel daar afwezig. Die BD is trouwens een juweeltje van helderheid en scherpte met momenten van bijzonder fraaie dieptewerking. Ook de audiospecificatie liegt er niet om (2.3 Mb), maar ik moet eerlijk zeggen dat ik dat verschil nog niet gehoord heb. ____________________ index |
|