DVD-recensie

Vrouwonvriendelijke Così fan tutte

 

© Paul Korenhof, mei 2014

 

Mozart: Così fan tutte

Anett Fritsch (Fiordiligi), Paolo Gardini (Dorabella),
Juan Francisco Gatell (Ferrando), Andreas Wolf (Guglielmo), Kerstin Avemo (Despina), William Shimell (Don Alfonso), Teatro Real de Madrid
Dirigent: Sylvain Cambreling
Regie: Michael Haneke

C Major 714604 (Blu-ray)

Opname: Madrid, maart 2013

 

Een woord vooraf
Over Così fan tutte, voor veel operakenners misschien wel de beste van de drie opera's doe Mozart schreef op teksten van Da Ponte, zei Joseph Kerman in Opera As Drama al dat het libretto eigenlijk zelfs té goed was. Door de jaren heen heeft een groot deel van het publiek het er echter moeilijk mee gehad. Hadden generaties in de 19de en de eerste helft van de 20ste problemen met de 'immorele inhoud', huidige generaties vinden het werk onrealistisch, op het belachelijke af. Argument: normale mensen zien toch zeker wel dat die gekke Albaniërs twee vermomde verloofdes zijn?
Bij zo'n redenering valt mijn mond nog steeds open van verbazing. Ik zie ook echt wel dat hier met vermommingen gewerkt wordt, zelfs als zij veel beter vermomd zijn dan meestal het geval is, en Mozart's tijdgenoten zagen dat eveneens. Ik zie zelfs nog veel meer: in werkelijkheid zijn zij twee moderne zangers, terwijl die zogenaamde zusjes helemaal geen zusjes zijn, maar twee zangeressen. Ik zie ook dat Cherubino in Le nozze di Figaro en Octavian in Der Rosenkavalier helemaal geen knapen in de puberteit zijn maar volwassen vrouwen, dat Otello Desdemona helemaal niet wurgt, dat Tosca alleen maar doet alsof zij met een nepmes Scarpia doodsteekt, en dat het afgeslagen hoofd van Johannes de Doper in Salome gewoon papier maché is. Maar ik weet ook dat het allemaal theater is, en dat het theater berust op fantasie en verbeelding, niet op de werkelijkheid. Kinderen die naar een poppenkast kijken, accepteren nog veel gekkere dingen en leven zo sterk mee dat zij waarschuwingen naar de poppen roepen als het mis dreigt te gaan.
Om de een of andere reden kunnen moderne volwassenen hun fantasie echter niet meer gebruiken en vaak mag het ook niet van de regisseurs, die het theater eveneens benaderen alsof het realiteit is. Onbegrijpelijk. Als in vroeger tijden een man in jurk of een vrouw in broek het toneel op liep, had niemand er moeite mee in dat verklede personage een vrouw dan wel een man te zien, en als iemand een snor opplakte en zei 'nu ben ik onherkenbaar', werd dat feit als gegeven geaccepteerd: vanaf dat moment was hij onherkenbaar tot hij zelf aangaf dat de verkleedpartij voorbij was. Zo werkten de wetten van het theater - en voor kinderen en volwassenen met fantasie werken zij nog steeds zo. Alle anderen begrijpen gewoon niet wat theater is.

Nog een woord vooraf
Waarom is de rijke Don Alfonso slechts getrouwd met Despina,
een vreemde en bovendien twintig jaar jonger dan hij?
Waarom denkt hij dat zij hem bedriegt?
Waarom vernedert hij haar?
Waarom vernedert zij hem?
Waarom heeft hij zijn prachtige oude villa gemoderniseerd?
Waarom geeft hij daarna voor zijn vrienden
een gekostumeerd inwijdingsfeestje?
Wat wil hij bewijzen? En aan wie?
Waarom is Despina zo treurig?
Waarom zijn de jongens zo zeker van hun meisjes?
Waarom zijn de meisjes daarover zo geïrriteerd?
Waarom zijn zij allemaal zo wanhopig, zo verbeten en zo arrogant?
Vraag: wat is deze tekst?
Antwoord: de inhoud van Così fan tutte volgens regisseur Michael Haneke.

En hier begint dan de recensie
Recensie? Of bespreking? Of commentaar? Of . . .? Hier zit ik met een probleem. Mozart schreef zijn partituur bij een subliem libretto van Da Ponte en wie tekst en muziek nader beschouwt, moet tot de conclusie komen dat beide een volmaakte eenheid vormen. Smaken en waarderingen kunnen verschillen, maar het samengaan van tekst en muziek staat in Così fan tutte op een niveau dat vergelijkbaar is met dat van andere hoogtepunten uit de geschiedenis van het muziektheater, terwijl de constructie en de dramatische eenheid zelfs die van Le nozze di Figaro en Don Giovanni overtreffen. Het nadeel van een volmaakte eenheid is echter dat een verandering in een van de samenstellende delen onvermijdelijk de eenheid doorbreekt. Met andere woorden: verander het libretto of plak er een andere verhaallijn op, en onvermijdelijk verwordt de partituur tot muzikale achtergrond bij een drama dat niet meer is wat componist en librettist voor ogen heeft gestaan.

Over het verhaal dat ons in deze voorstelling verteld wordt door Michael Haneke, regisseur van onder andere de bekroonde film L'Amour, kan ik na de inleiding van de regisseur kort zijn. De beide verloofde paren zijn in deze voorstelling te gast in de villa van Don Alfonso en zijn alcoholische jongere vrouw Despina (Haneke suggereert een sadomasochistische relatie) en worden onderworpen aan een spelletje waaraan sadistische elementen wederom niet vreemd zijn. De oorspronkelijke pasteltinten worden harde kleuren, subtiliteiten worden regelrechte opdoffers en van psychologische ontwikkelingen en emotionele nuances blijft niets over. Waar Mozart in zijn muziek met zijn personages meeleefde, zien we bij Haneke mensen die elkaar niets ontziend met een psychologische hakbijl te lijf gaan.
Het resultaat van al deze ingrepen maakt de handeling tot een spel waarvan de regels volledig bepaald worden door een Don Alfonso die in zijn sadistische machtswellust niet alleen zijn vrouw tiranniseert en vernedert, maar ook alles op alles zet om vier jonge mensen emotioneel tot de grond toe af te branden. De vergelijking met films als Eyes Wide Shut van Stanley Kubrick en Bitter Moon van Roman Polanski dringt zich op, maar met de Così fan tutte van Mozart en Da Ponte heeft het niets meer te maken. Dat Haneke de tekst op deze manier naar zijn hand zet, is in de huidige toneeltraditie misschien verklaarbaar, maar vrijwel constant staat de getoonde handeling lijnrecht op de van humor, warmte, lichtheid, melancholie en subtiele pasteltinten doortrokken muziek van Mozart.

Afgezien daarvan staat Haneke's 'realistische' theater staat bol van de fricties en de ongerijmdheden. De op zichzelf staande scènes van Da Ponte vormen hier een doorlopende handeling, dus waarom moeten twee mannen die met hun verloofdes op een feestje zijn, opeens naar het slagveld? 'Uomini in casa nostra!' ('Mannen in ons huis!') roepen de zusjes even later ontsteld uit, maar het is helemaal hun huis niet. In de eerste finale zien we de beide stellen in innige omhelzing op de grond rollebollen, maar als tien seconden later de heren vragen om 'un bacio' ('een kus'), reageren de dames alsof dat het meest oneerbare voorstel is dat zij ooit gehoord hebben.
Ik moet eerlijk zeggen dat ik dit allemaal niet begrijp, net zo min als ik zie waarom Don Alfonse en Despina een huwelijkscrisis bijna lijfelijk moeten uitvechten tijdens 'Una donna a quindici anni'. En als Dorabella het daarna heeft over de 'spirto infernal di questa ragazza' ('de duivelse mentaliteit van dat meisje') zie ik wel de relatie met wat Despina gezongen heeft, maar niet met de handeling die Haneke ons toonde.
Bij dat alles geef ik graag toe dat het allemaal ontzettend knap en uitgekookt theater is, enorm gedetailleerd, met meesterhand geregisseerd en visueel soms bloedmooi met momenten waarop het decor toverachtig belicht is. Ik ben alleen gewend bij een opera naar tekst en muziek te luisteren en bij deze toneelbeelden slaan die nergens op. De partituur is hier hooguit nog een acceptabele auditieve begeleiding van een ijzersterk uitgewerkt theaterstuk dat bovendien uiterst vrouwonvriendelijk is, zeker door de manier waarop Haneke de figuur van Don Alfonso heeft uitgewerkt. Zijn arioso ´Tutti accusan le donne, ma io le scuso´ (Iedereen neem de vrouwen hun gedrag kwalijk, maar ik kom voor hen op') mist daardoor iedere relatie met alles wat we te zien hebben gekregen. Alleen op één punt sta ik vierkant achter de regisseur: de vonk die in ´Fra gli amplessi´ tussen Fiordiligi en Ferrando is overgesprongen, kan niet meer ongedaan worden gemaakt. Een slot dat suggereert dat alles weer koek en ei is, behoort tot de buigingen die in de 18de eeuw voor theatertradities moesten worden gemaakt.

De recensies van deze voorstelling, in Madrid zowel als in Brussel, liepen over het algemeen over van enthousiasme. Vreemd. Of waren zij misschien overwegend door filmrecensenten geschreven? In ieder geval blijkt uit de videoregistratie niet dat het publiek echt enthousiast is en zelfs overbekende aria's krijgen geen opendoekje. Nu moet ik ook eerlijk zeggen dat de aanleiding daartoe niet al te groot is. Er wordt onder leiding van Sylvain Cambreling kundig gemusiceerd en gezongen, maar muzikaal slaat de vlam niet in de pan en behalve aan de tegenwerkende regie van Haneke ligt dat voor een deel zeker ook aan de wat trage tempi die zelfs de luchtigste momenten afdempt.

Bij de solisten overtuigen vooral de warm getimbreerde Dorabella van de mezzosopraan Paola Gardina en de mooi lyrische Ferrando van de tenor Juan Francisco Gatell. Anett Fritsch' Fiordiligi overtuigt visueel meer dan door haar betrouwbare maar met weinig warmte gehanteerde sopraan en ik had een beetje moeite met de Guglielmo van Andreas Wolf. een vocaal onelegante, weinig expressieve bariton met een ietwat kaal, tenoraal timbre en soms een hinderlijk tremolo.
Binnen de regie van Haneke levert vooral Kerstin Avemo een grote prestatie als de uitgebuite en vernederde Despina, maar dat werkt onvermijdelijk door op haar zang die nog maar weinig speels klinkt. Het meest tegengesteld aan het personage van Mozart en Da Ponte is de oude, cynische, verzuurde en van iedere menselijkheid beroofde Don Alfonso van de bariton William Shimell, kennelijk een favoriet van Haneke, die hem in de film L'Amour opvoerde in de rol van Geoff. In het algemeen viel mij trouwens op dat de monden van de zangers opvallend weinig open gingen, alsof de regisseur erop gewerkt had uit de mimiek zo min mogelijk te laten blijken dat er gezongen werd, maar dat gaat natuurlijk wel ten koste van de klankvorming.

Al met al is deze Così fan tutte zeker een voorstelling om gezien te hebben, zowel door het spraakmakende karakter als vanwege het op alle fronten knap uitgewerkte visuele element. De blu-ray-disc met haarscherpe beelden, diepe kleuren en een superieure geluidsweergave is daarbij een ideaal medium. Wie het interesseert kan ook nog kijken naar een zoals altijd weinig kritisch en zelfs oppervlakkig interview van Ioan Holender met de regisseur.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links