DVD-recensie

 

© Paul Korenhof, september 2019

 

Korngold: Das Wunder der Heliane
Sara Jakubiak (Heliane), Josef Wagner (Der Herrscher), Brian Jagde (Der Fremde), Okkavon der Damerau (Die Botin), Derek Welton (Der Pförtner), Burkhard Ulrich (Der blinde Schwertrichter), Gideon Poppe (Der junge Mann)
Deutsche Oper Berlin
Dirigent: Marc Albrecht
Regie: Christoph Loy
Naxos NBD0083V (BD)
Opname: Berlijn, 30 maart & 1 april 2018

 

"Een raadsel is voor mij waarom zowel de zevendelige Pipers Enzyklopädie des Musiktheaters als de vierdelige Grove Dictionary of Opera totaal geen aandacht besteedt aan Das Wunder der Heliane . Niet alleen betreft het hier het voorlaatste, meest complexe werk van een belangrijke componist uit de eerste helft van de vorige eeuw, maar het is ook een werk dat muzikaal en inhoudelijk nauwelijks onderdoet voor Strauss' Die Frau ohne Schatten, en dat thematisch sterk verwant is aan Krol Roger van Szymanowsky."

Aldus opende ik in maart van dit jaar mijn bespreking van een opmerkelijke cd-versie van Naxos op basis van een concertante uitvoering in Freiburg. Na een opname uit 1992 in de reeks 'Entartete Musik' was dat de tweede commerciële uitgave van Korngold's vierde en laatste opera, en tot mijn verrassing volgde kort daarop bij hetzelfde label de dvd-versie van een uitvoering in de Deutsche Oper Berlin. Zijn we echt toe aan een herwaardering van dit werk? Wel jammer dat deze productie van regisseur Christoph Loy en dirigent Marc Albrecht, een bekende 'Amsterdamse' combinatie, wel in Berlijn te zien was en niet bij DNO!

Het verhaal, naar het mysteriespel Die Heilige uit 1917 van de Oostenrijkse auteur Hans Kaltneker (1895-1919), is een middeleeuws aandoend symbolistisch en semi-religieus gegeven zoals dat korte tijd populair was in de periode van het expressionisme. In de bewerking van librettist Hans-Müller Einigen is de 'heilige' uit de titel geconcretiseerd tot de titelheldin Heliane, terwijl al haar tegenspelers schuilgaan achter anonieme aanduidingen als 'de heerser', 'de vreemde' en 'de bode'.

Ook Heliane wordt echter geen karakter met een verleden. We ontmoeten haar slechts op een cruciaal en complex moment, maar waarom zij 'de heerser' als haar echtgenoot afwijst, wordt evenmin toegelicht als de oorsprong van de wonderkracht die haar wordt toegekend. Ook de achtergrond van haar echtgenoot en van de vreemdeling die hun wereld doet wankelen, blijft onduidelijk. De boodschap is dat alleen liefde in het leven belangrijk is, en dat past in een legende waarin eerst de dode vreemdeling en vervolgens ook de door de heerser vermoorde Heliane aan het slot weer tot leven komt. Dat zij daarna samen ten hemel varen, is niet 'irreëel', het is na dat alles alleen maar logisch!

Knap is dat ondertussen de personages in de tekst en in de muziek, uitgroeien tot levensechte mensen. Dat wordt nog benadrukt door de enscenering van Loy die ondanks het strakke, moderne toneelbeeld en de eigentijdse kostuums toch tijdloos overkomt. Waar en wanneer het verhaal zich afspeelt, is even onbelangrijk als het feit dat in onze realiteit mensen niet uit de dood opstaan en ten hemel stijgen. In een ongedefinieerde ruimte, een zaal met grote ramen links en rechts, wordt het verhaal verteld als een reeks confrontaties van karakters. Ieder woord en iedere handeling wordt daarbij geloofwaardig binnen de eigen wetten van het drama.

Met de eisen van logica en realiteit heeft dat alles niets te maken en Loy doet geen enkele poging er een realistische draai aan te geven. Het slot van Das Wunder der Heliane is even 'onmogelijk' als het feit dat Roodkapje en haar grootmoeder levend uit de buik van de wolf komen; het verhaal schrijft het zo voor en dus gebeurt het ook zo. Wie fictie met realiteit verwart, hoort in het theater niet thuis, en dat geldt ook voor regisseurs die een 'onlogisch' drama aanvaardbaar willen maken met een 'realistische' enscenering. Loy neemt zowel het drama als de karakters serieus, maart bewijst tegelijk dat daarvoor geen 'historische enscenering' nodig is. Integendeel: de 'romantiek' van mooie plaatjes kan zelfs afleiden van de essentie.

Evenals in Arabella en Tannhäuser bij DNO wordt Loy met grote toewijding terzijde gestaan door Marc Albrecht, een toegewijd specialist voor het repertoire uit de eerste helft van de vorige eeuw. Met koor en orkest van de DOB maakt hij dat ook hier weer waar in een vertolking die frappeert door klankrijkdom en gevoel voor een periode die op de drempel van de atonaliteit een boeiend geheel van kleuren en wendingen kon opleveren. Bovendien weet hij met spanningsbogen te compenseren dat Korngold niet altijd slaagde in het effectief opbouwen van een dramatische climax.

Centraal op het toneel staat de titelrol van Sara Jakubiak, een jonge Amerikaanse sopraan van Pools-Duitse afkomst die de afgelopen jaren diverse successen boekte in vooral het Duitse repertoire, van Wagner's Eva tot Marietta in Die tote Stadt van Korngold. Haar stem kleurt daarbij in alle regionen, zij frappeert door een tekstbehandeling die doet uitzien naar rollen als Ariadne en de Marschallin, maar haar sterkste punt lijkt toch haar gevoel voor drama. Vanaf haar eerste opkomst bouwt zij haar rol zorgvuldig op, voor iedere scène weet zij behalve de juiste vocale houding ook de juiste intensiteit te vinden en daarnaast lijkt zij heilig te geloven in haar personage, tot en met de gevaarlijke Godiva-scène aan het slot van het eerste bedrijf.

Als 'de vreemde', een rol met een bijna mystiek karakter dat - niet alleen vanwege de naamloze symboliek - associaties oproept met 'De herder' in Krol Roger, horen we de Amerikaan Brian Jagde. Evenals onlangs bij DNO (Cavalleria rusticana) ontplooit hij een gezond tenoraal timbre waarmee hij voorbestemd lijkt voor zowel het lyrische als het meer dramatische repertoire, maar ook hier laat hij zich soms verleiden tot iets te veel vocale kracht. Vooral in zijn eerste confrontatie met Heliane boet zijn stem daardoor aan expressie in, waardoor zijn vertolking vlakker wordt dan voor deze emotionele scène wenselijk is.

Het probleem is wellicht dat het Jagde ontbreekt aan de specifieke vocalistiek van een liedzanger. Soms heb ik ook het gevoel dat hij het Duits vooral fonetisch zingt, zonder echt begrip van de (diepere) betekenis van de woorden, onder meer op de momenten waarop een conversatietoon overheerst en hij de neiging krijgt zijn stemklank op de laatste lettergreep van een frase terug te nemen. Op meer dramatische momenten voelt hij zich muzikaal echter als een vis in het water en lijkt zijn zang een grote belofte voor de toekomst.

Als personage stel ik mij een heerser voor met meer uitstraling van onverbiddelijke autoriteit, op het wrede af, maar vocaal overtuigt de bas-bariton Josef Wagner ten volle. Gaandeweg wordt ook voelbaar hoe hij zozeer gebukt gaat onder zijn eigen desillusie en zijn emotionele onmacht, dat zijn aanval op Heliane in het derde bedrijf meer een wanhoopsdaad dan een aanval van jaloezie wordt. Sterke rollen zijn er eveneens van de bas-bariton Derek Welton als 'de portier' en de tenor Burkhard Ulrich als 'de blinde scherprechter'.

Een absolute verrassing is de markante vertolking van de mezzosopraan Okka von der Damerau. Meer dan alleen maar een 'bode' is zij de vroegere minnares van de heerser, maar hun uitzichtloze verhouding heeft haar kennelijk dusdanig verbitterd, dat zij iedere vorm van liefde alleen nog maar meedogenloos wil bestrijden. Het fanatisme waarmee zij het koor daartoe opzweept, is bijna huiveringwekkend.

Het begeleidende dvd-boekje straalt de van Naxos bekende soberheid uit, maar zowel de introductie van Korngold-kenner Brendan Carroll als de synopsis van Christoph Loy is het lezen alleszins waard. Ik zag de opname via de in beeld en geluid uitmuntende Blu-ray Disc, maar bij alle technische perfectie is het leuk dat er ook nog even wordt stilgestaan bij het verleden. Als bonus bevat deze uitgave een fraai verdoekte opname van Odeon uit 1928 met het intermezzo voor het derde bedrijf, uitgevoerd door het Gro ß es Symphonie Orchester Berlin onder leiding van de in 1984 in Amsterdam overleden Duitse dirigent Frieder Weissmann.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links