CD-recensie

 

© Siebe Riedstra, maart 2013

 

   

Dutilleux: Correspondances - Celloconcert (Tout un monde lointain) - The Shadows of Time

Barbara Hannigan (sopraan), Anssi Karttunen (cello), Orchestre Philharmonique de Radio France o.l.v. Esa-Pekka Salonen

DG 479 1180 • 67' •

Opname: december 2011, Opéra Bastille, Salle Liebermann; september 2012, Alfortville (Shadows)

 

 


De Franse componist Henri Dutilleux (1916) is zuinig op zichzelf. In de bijna tachtig jaren die hij aan het notenschrijven heeft besteed zijn er uit zijn pen niet meer dan acht uren muziek gevloeid. Niet uit luiheid, maar omdat iedere noot die hij ons wil laten horen op een goudschaaltje gewikt en gewogen wordt. Dat we nog steeds van zijn jeugdwerken kunnen genieten komt alleen maar omdat ze al in druk waren verschenen voordat hij ze het zwijgen kon opleggen. Tot een jaar of tien geleden heeft vocale muziek in zijn oeuvre geen rol gespeeld. Merkwaardig voor een man die Debussy's Pelleas et Mélisande beschouwt als de mooiste muziek die hij kent. Op hoge leeftijd verraste hij de muziekwereld met twee forse liederencycli voor sopraan en orkest. In 2003 schreef hij Correspondances voor de Amerikaanse sopraan Dawn Upshaw. Vier jaar later was het opnieuw raak met Le Temps l'horloge voor niemand minder dan Renée Fleming. De componist was er uiteraard niet tevreden mee, en in 2009 kwam de definitieve van Le Temps gereed, die vorig jaar verscheen op het label Decca, met Fleming als soliste.

Denkt u nu niet dat Correspondances in één worp op de wereld stond. Nadat Dawn Upshaw de première had gezongen bleef het even stil rond dit werk; Upshaw was door ziekte een poosje buiten beeld. Barbara Hannigan pakte samen met dirigent Esa-Pekka Salonen de draad weer op, en voor haar voegde Dutilleux een nieuw slot aan de cyclus toe - waardoor het werk op een stralende hoge d eindigt. De oorspronkelijke opzet was een vierdelige: Gong (1) - Danse cosmique - À Slava et Galina - Gong (2). Rainer Maria Rilke schreef de beide Gong teksten, Danse cosmique is een gedicht van Prithwindra Mukherjee. À Slave et Galina is een brief (correspondance) van Alexander Solzhenitsyn aan zijn beschermers Mstislav Rostropovitsj en diens echtgenote Galina Visjnevskaja. Een vierdelige cyclus die zich op een ingetogen manier bezighoudt met de verbinding tussen tekst, muziek en het universum - verklankt door de gong. Voor het nieuwe slot koos Dutilleux een brief (corrrespondance) van Vincent van Gogh aan zijn broer Theo. Bovendien voegde hij een korte orkestrale 'interlude' toe tussen het tweede en het derde lied. De accordeon is zo'n beetje het laatste instrument dat je associeert met Dutilleux, maar hier speelt ze een prominente rol. Dutilleux heeft goed naar collega Peter Eötvös geluisterd.....

In 1997 voltooide Dutilleux zijn laatste grote orkestwerk, The Shadows of Time, geschreven voor het Boston Symphony Orchestra en zijn chef Seji Ozawa. Door een miniem vocaal aandeel van drie kinderstemmen wordt Shadows hier en daar geafficheerd als een vocaal werk, maar dat is onzin. De kinderstemmen worden op een instrumentale manier ingezet met een minimale tekst: pourquoi nous (waarom wij), pourquoi l'étoile (waarom de ster). Deze tekst uit het Dagboek van Anne Frank spreekt voor zichzelf. Hier heeft Dutilleux geprobeerd de schaduw van de twintigste eeuw van zich af te schrijven. Die schaduw zal hem behoorlijk in de weg gezeten hebben, niet in de laatste plaats door het serialisme, gepropageerd door zijn landgenoot Pierre Boulez. Hier en daar wordt Dutilleux zelf ook afgeschilderd als een serialist, maar dat is bangmakerij. Boulez heeft bovendien nooit een vinger uitgestoken voor zijn oudere collega. Shadows of Time is een meesterwerk dat imponeert door eenvoudige elementen in de structuur. De luisteraar wordt enorm geholpen door de herkenbare overeenkomsten tussen het eind van het ene deel en het begin van het volgende, een muzikale ketting.

Dutilleux is ondanks alle tegenstand van het begin af aan een componist geweest die het respect van grote solisten genoot. Mstislav Rostropovitsj bestelde een celloconcert en ontving de partituur van Tout un monde lointain.... Afgezien van het celloconcert van Witold Lutoslawski de meest indrukwekkende bijdrage aan het genre in de afgelopen halve eeuw. In de partituur is de benaming celloconcert nergens te vinden, maar zijn de vijf delen wel voorzien van een literair motto, afkomstig uit Les Fleurs du Mal van Charles Baudelaire. Bovendien zijn ze voorzien van titels, net als in een liederencyclus: Énigme - Regard - Houles - Miroirs - Hymne. Ieder van die woorden vervult een sleutelfunctie in een van de gedichten uit Les Fleurs du Mal. Dat Dutilleux zich niet aansloot bij het naoorlogse serialisme wil nog niet zeggen dat hij zich de techniek van het componeren met twaalf tonen van Schönberg niet heeft eigen gemaakt. Hij geeft er wel zijn eigen draai aan, net als Frank Martin. Dat is overigens niets bijzonders, de verschillen tussen de Schönbergdiscipelen Alban Berg en Anton Webern zouden niet groter kunnen zijn. Maar er klinkt in deze partituur nog een belangrijke impuls door: die van de lyricus Olivier Messiaen, zoals we die kennen uit de langzame lofzangen uit de Turangalîla Symfonie. Vooral in het tweede deel van Tout un Monde is dat duidelijk speurbaar. Daar horen we overigens ook echo's van de magische strijkersklanken uit Alban Bergs opera Lulu.

Tout un monde lointain werd in 1970 in première gebracht op het festival van Aix-en-Provence, door Mstislav Rostropovitsj. Hij heeft ook de plaatpremière verzorgd, een uitgave (gecombineerd met het Celloconcert van Lutoslawski) die altijd de catalogus is blijven sieren. Talloze cellisten hebben het werk op hun repertoire genomen, en inmiddels zijn er vele cd-opnamen aan die van Rostropovitsj toegevoegd. Anssi Karttunen vormt met Esa-Pekka Salonen een hecht team en zorgt voor een prachtuitvoering. Hetzelfde geldt voor Barbara Hannigan en Salonen: zij zijn door Dutilleux zelf uitgenodigd voor deze première mondial. Het Orchestre Philharmonique de Radio France is het beste orkest van Frankrijk en de schitterende opname doet de rest.

________________________
In het seizoen 2013/4 staat Henri Dutilleux centraal in de ZaterdagMatinee:
5 okt 2013 - Correspondances met Barbara Hannigan en het Radio Filhalharmonisch Orkest
o.l.v. Jaap van Zweden
19 okt 2013 - Tout un monde lointain... door Alban Gerhardt en het Radio Filharmonisch Orkest
o.l.v Markus Stenz


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links