CD-recensie

© Siebe Riedstra, januari 2018

Deze cd werd opgenomen in 2010, maar komt nu - in 2017 - pas uit. Dat zou te maken kunnen hebben met het overlijden van dirigent Israel Yinon, in januari 2015. Mijn bespreking van de eerste symfonie op dit labe l eindigde als volgt:

Paul Ben-Haim schreef nòg een symfonie, dus wie weet verrast het label cpo ons op een vervolg op deze uitgave. Dirigent Israel Yinon heeft een forse staat van dienst wanneer het om ongespeeld repertoire uit de hoek van Entartet verklaarde componisten gaat. Dat hij daarvoor terechtkwam in Hannover mag een vreemde speling van het lot zijn, maar de musici van het Radio Symfonie Orkest van de NDR geven hem alles wat ze hebben.

Over Ben-Haim schreef ik toen het volgende:
Paul Ben-Haim werd in 1897 geboren als Paul Frankenburger, zoon van de beroemde jurist Heinrich Frankenburger, die een belangrijke positie vervulde binnen de joodse gemeenschap in München, zonder streng gelovig te zijn. In 1915 begon hij zijn studie piano en compositie aan de Münchener Akademie der Tonkunst. Die studie werd onderbroken toen hij in 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, als soldaat werd ingezet aan het Franse en Belgische front. Na de wapenstilstand hervatte hij zijn studies als compositieleerling van Friedrich Klose, een leerling van Bruckner. Van 1920 tot 1924 werkte hij als repetitor aan de Bayerische Staatsoper te München, en assisteerde hij dirigenten als Bruno Walter en Hans Knappertsbusch. Daarna was hij Kapellmeister in Augsburg, maar zijn contract werd in 1931 om antisemitische redenen niet verlengd. Het lukte hem niet een andere functie te vinden, en hij besloot te emigreren naar het Engelse kroonprotectoraat Palestina. Tijdens een verkennende tocht door dat land, in de zomer van 1933, veranderde hij zijn achternaam in Ben-Haim (zoon van Heinrich). Niet uit zionistische overwegingen, maar doodgewoon omdat hem op grond van zijn visum door de Britse autoriteiten verboden was om als Paul Frankenburger op te treden.

Toen hij zich eenmaal in Palestina gevestigd had, vond hij werk als begeleider van de Jemenitische volkszangeres Bracha Zefira (1910-90). Zefira was een beroemdheid die een beslissende invloed had op het culturele leven van het ontluikende Israel. Tussen 1939 en 1949 begeleidde Ben-Haim haar aan de piano en leverde hij arrangementen. De kennis die hij zo opdeed over de joodse volksmuziek van Jemen, Perzië, Arabië en Noord-Afrika was van grote invloed op zijn eigen ontwikkeling. Dat komt tot uiting in specifiek midden-oosters gekleurde modaliteiten, ornamentaties, versieringen en andere semitische patronen en motieven. Een treffend voorbeeld vinden we terug in de schitterende Songs without Words uit 1952, oorspronkelijk gecomponeerd als Drie Vocalises voor stem en piano, maar inmiddels uitgegeven in vele arrangementen - vooral saxofonisten zijn er dol op.

In de prille jaren van de staat Israel ontwikkelde Ben-Haim zich niet alleen tot de belangrijkste componist van het land, ook als docent trok hij veel leerlingen, eerst aan de conservatoria van Jerusalem en Tel Aviv, later privé. Door de nauwe banden tussen Israel en de Verenigde Staten werd zijn naam ook in Amerika bekend. Leonard Bernstein maakte al in 1959 een opname van zijn Sweet Psalmist of Israel, een groot vierdelig werk voor cembalo, harp en groot orkest, gebaseerd op het bijbelverhaal over Saul en David. Zijn reputatie verspreidde zich en Ben-Haim ontving opdrachten uit de hele wereld. In 1972 werd hij door de stad München uitgenodigd om festiviteiten ter gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag bij te wonen. Tijdens dat bezoek werd hij slachtoffer van een verkeersongeval, waardoor hij voor de rest van zijn leven aan een rolstoel was gekluisterd. Hij overleed in 1984.

Het Concerto Grosso voor groot orkest dateert uit 1931 en is het eerste grote orkestwerk van (toen nog) Paul Frankenburger. Het bestaat uit drie delen, waarvan het derde een passacaglia is. De schrijfwijze is nog helemaal gebaseerd op de romatische klankwereld van Brahms - in het eerste deel is plaats ingeruimd voor een fuga waarin we de stem van Max Reger op de achtergrond horen. Vlak na de première verhuisde de componist naar Tel Aviv, en daar werd het in 1939 gespeeld door het pas opgerichte Palestijns Symfonieorkest, het latere Israelisch Philharmonisch Orkest. Nadat Ben-Haim in 1940 zijn eerste en in 1945 zijn tweede symfonie voltooide verloor hij interesse in het Concerto Grosso. De toelichting maakt geen vermelding van een plaatpremière, maar het zou me niet verbazen wanneer dat het geval is.

Hoewel tussen de compositie van het Concerto Grosso en die van de Tweede symfonie nog geen vijftien jaar zijn verstreken is het verschil enorm. Niet zozeer door een modernere schrijfwijze, die is nog steeds romantisch van aard, maar door het idioom. Het is alsof Ben-Haim in dit werk wil uitdrukken wat de muziek van zijn nieuwe vaderland voor hem betekent - analoog aan de Fin Sibelius en de Hongaar Bartók. Hoewel hij de symfonie in het laatste oorlogsjaar voltooide is de partituur doordrenkt met optimisme. Op twee plaatsen maakt Ben-Haim gebruik van melodieën die hij arrangeerde voor bovengenoemde Bracha Zefira, de finale is gebaseerd op een uitbundige hora. Israel Yinon heeft een prachtig testament nagelaten met zijn onvermoeibare inzet voor vergeten en entartet verklaard repertoire van joodse componisten. De beide cd's met de symfonieën van Ben-Haim zijn daarbij broodnodig om de klanken van deze originele geest levend te houden. Het orkest van de NDR wordt door Yinon geïnspireerd tot modeluitvoeringen en de opname klinkt helder als de hemel boven Tel Aviv.

index