CD-recensie

© Siebe Riedstra, december 2013

In de jaren 1970 groeit in Salzburg een muzikaal viertal kinderen op, Angelika, Lukas, Veronika en Clemens Hagen. Vader Oskar is solo-altist van het Mozarteum Orkest. Als Lukas zes jaar is krijgt hij vioolles, en daarom wil zijn oudere zus Angelika ook een viool. Veronika krijgt er ook een en wanneer Clemens groot genoeg is begint hij op de cello, een instrument waarmee hij al snel vergroeid is. Wanneer Veronika van viool naar altviool wisselt is er in huize Hagen een strijkkwartet geboren. Vader Oskar oefent in het begin tien minuten per dag met zijn kinderen, die ook gewoon buiten spelen en sporten. Dat oefenen loopt op tot een uur per dag en al gauw volgen optredens en nemen de ‘Hagen-Kinder’ deel aan de wedstrijd ‘Jugend musiziert’. Daar winnen ze de eerste prijs. Dan neemt Angelika een radikaal besluit. Het is 1981, ze is twintig jaar, heeft genoeg van het grijze publiek in het Mozarteum en het verstikkende sociale klimaat van Salzburg. Ze legt de viool onder haar bed en raakt hem de eerstvolgende twintig jaar niet meer aan. Precies op het moment dat het kwartet internationaal doorbreekt in de Kammermusiksommer Lockenhaus van Gidon Kremer. Annette Bik vervangt Angelika en het ‘Hagen Quartett’ is een sensatie. In 1987 maakt Bik plaats voor Rainer Schmidt, en in die samenstelling opereert het kwartet tot op de dag van vandaag.

Na die vliegende start heeft het Hagen Quartett alles wat er in de klassieke muziekindustrie passeerde aan den lijve ondervonden. Een schitterend platencontract met Deutsche Grammophon resultereerde in 45 cd’s. De neergang van het ‘yellow label’ betekende het einde van een indrukwekkende samenwerking, maar ook een nieuw begin. Dat was in 2011, toen het kwartet dertig jaar bestond. Stephan Cahen, de prille eigenaar van het label Myrios, zag zijn kans schoon, en het Hagen Quartett ziet zijn discografische carrière in een nieuw perspectief. Eén ding is duidelijk: geld verdienen met het opnemen van klassieke muziek is verleden tijd. In de wereld van de popmuziek tekent zich hetzelfde beeld af: een handjevol idolen redden het nog, maar voor brood op de plank zijn we op andere methodes aangewezen.

Het seizoen 2012/3 was voor het Hagen Quartett een beethoveniaans avontuur. Het gehele oeuvre van de meester werd gespeeld van Tokyo tot Wenen. Dit repertoire is voor de Hagens een tweede natuur, en deze cd biedt een prachtig panorama. Beethoven schreef zijn eerste kwartet in 1799 – en eindigde zestien kwartetten later in 1826, een half jaar voor zijn dood. Beethoven laat in zijn kwartetten een compositorische ontwikkeling horen die zijn gelijke niet kent. Ook in zijn eigen oeuvre niet, hoe duizelingwekkend steil de curve van de eerste naar de negende symfonie ook mag verlopen. In de pianosonates zien we een ontwikkeling die grotendeels parallel verloopt aan de kwartetten, maar die gaan toch nog een verdieping lager. Wellicht doordat Beethoven in de pianosonates ondanks zijn doofheid een improviserende componist blijft. In de kwartettten kan hij alleen nog maar vertrouwen op zijn innerlijke oor – met name in de langzame delen leidt dat tot vergezichten tot in het hiernamaals, getuige het langzame deel van opus 135.

Het Hagen Quartett past in een eerbiedwaardige traditie van Oostenrijkse (eigenlijk Weense) strijkkwartetten, te beginnen met het Rosé Quartett en het Kolisch Quartett, later aangevuld met het Konzerthaus Quartett. Nu waren deze kwartetten altijd verbonden aan belangrijke concertmeesters en hun collega’s uit orkesten. Ze waren voor hun activiteiten en toernees gebonden aan de agenda van het orkest. Het eerste kwartet van Weense bodem dat daar een eind aan maakte was het Alban Berg Quartett, zonder verplichtingen aan een werkgever en – de naam zegt het al – de zaak van de moderne muziek zeer toegedaan. Het Hagen-Quartett komt weliswaar uit Salzburg, maar treedt in de voetstappen van het Alban Berg Quartett: er wordt samengewerkt met eigentijdse componisten als Ligeti en Kurtág. Het Hagen Quartett heeft echter voor een veel belangrijker stijlbreuk gezorgd: die van het incorporeren van stijlbesef uit de uitvoeringspraktijk op oude indstrumenten. Wat Nikolaus Harnoncourt veroorzaakt heeft bij moderne orkesten als het Concertgebouworkest proberen de Hagens in hun repertoire in praktijk te brengen. Harnoncourt heeft het kwartet dan ook van het begin af aan met raad en daad terzijde gestaan.

Het heeft de klank van het Hagen Quartett een geheel eigen geluid bezorgd. Daar waar zo langzamerhand een eenheidsworst van legatospel met vibrato in de automatische piloot de norm was geworden, durfden deze jonge honden ineens kort te fraseren, vibrato in gradaties toe te passen en tempi opnieuw tegen het licht te houden. Dat heeft een Mozart-editie van de complete kwartetten van Mozart (DG) opgeleverd waar de kritiek zich lovend over heeft uitgelaten. Een complete Beethovencyclus is er op DG niet gekomen, en of de toekomst op het label Myrios voldoende perspectieven biedt voor zo’n integrale zal ongetwijfeld afhangen van het succes van deze schijf. Fans van het Hagen Quartett zullen er dolblij mee zijn. Hier wordt Beethoven neergezet op een manier die de oren recht overeind doet staan. Allereerst is de intonatie van deze spelers griezelig perfect – vader Oskar vertelt dat hij de kinderen een passage liet zingen als er intonatieproblemen waren, ‘want ze zongen zuiver’. Vibrato is geen onbetekenende accessoire, maar een springlevend middel tot expressie, waarin oneindig veel gradaties mogelijk zijn. Over het tempo is nagedacht, en net als bij Harnoncourt levert dat momenten van verrukking en episodes van frustratie op. Een voorbeeld is het Menuetto van opus 18/5, waar we het Trio aanvankelijk nauwelijks herkennnen. Met als gevolg dat je het nog eens en nog eens gaat beluisteren.......

Een prachtige cd, schitterend opgenomen en intelligent toegelicht door Stephan Cahen, de motor achter een uitgave die hopelijk snel een vervolg krijgt.

index