CD-recensie

© Siebe Riedstra, september 2021

De biografie van Pieter Dirksen (1961) in het boekje bij deze cd vermeldt niets over zijn muzikale opleiding, en wie daar zijn website op naslaat wordt eveneens niets wijzer. De aandacht gaat in de eerste plaats uit naar zijn prestaties als musicoloog, en die zijn niet gering. Hij promoveerde in 1996 cum laude aan de Universiteit van Utrecht met een dissertatie over de klaviermuziek van Jan Pieterszoon Sweelinck, waarvoor hij in 1997 de Praemium Erasmianum ontving. Sindsdien geldt hij uiteraard als autoriteit wat betreft Sweelinck, maar daarnaast heeft hij zich als publicist op een breed terrein gemanifesteerd. Als uitvoerend musicus bespeeld hij zowel de oude klavierinstrumenten als het orgel. Sinds de oprichting is hij verbonden aan het Combattimento Consort, als toetsenist en co-artistiek leider. Ter gelegenheid van het Sweelinck jaar verscheen in augustus 2021 zijn monografie ‘ Jan Pieterszoon Sweelinck - de Orpheus van Amsterdam'.

Het spreekt vanzelf dat Dirksen zijn opnamen persoonlijk toelicht, en daarbij de lezer liefst confronteert met nieuwe inzichten. Zo gaat het ook met deze nieuwe opname van de Toccata's van Johann Sebastian Bach. Dirksen geeft niet alleen een gedegen en uitvoerig inzicht in het ontstaan en de factuur van deze vroege werken, hij laat er ook een nieuwe theorie op los. Hij zoekt verbanden die Bach zou hebben kunnen zien tussen de zeven toccata's en de zeven planeten (inclusief zon en maan), zoals beschreven in de sterrenatlas Planisphaerium Ptolemaicum van Andreas Cellarius, verschenen in 1660 in Amsterdam. Tegen de tijd dat Bach zich met zijn Toccata's bezighield was dat niet meer courant nieuws, maar Dirksen ziet in de factuur van de Toccata's parallellen, want ook de Toccata als componeermodel had zijn langste tijd gehad. In het begin van de achttiende eeuw ging de belangstelling meer en meer uit naar de sonate.

Pieter Dirksen heeft zowel als musicoloog als uitvoerend musicus een gezonde no-nonsense kijk op de materie, met een net zo gezonde toegevoegde nieuwsgierigheid. In zijn uitvoering van deze werken valt in de eerste plaats op dat hij de noten volkomen in hun waarde laat. Wie de recente opname van Mahan Esfahani kent van deze Toccata's weet dat een jongere generatie klavecinisten zich ritmische vrijheden veroorlooft die zo langzamerhand beginnen te lijken op de agogische vrijheid die het handelsmerk van Alfred Cortot werd. Bij Esfahani ‘gebeurt' er om de paar maten iets, is het tempo in de fuga's nooit langer dan enige maten stabiel, en nodigt de ‘stylus fantasticus' van waaruit deze werken zijn geschreven uit tot de nodige tekstuele vrijpostigheden.

Bij Dirksen is van dat alles geen sprake. De structuur van de werken is zo helder als glas, het ritmische fundament, met name in de fuga's, staat als een huis, en de tempi zijn altijd zo gekozen dat het verloop van het betoog beantwoord aan retorische logica. Niet onbelangrijk is dat Dirksen een prachtig instrument bespeeld dat in 1996 werd gebouwd door Sebastián Núnez, naar een origineel uit 1638 van Johannes Ruckers. Net zo belangrijk is in dit geval de opname, verzorgd door Guido Tichelman, waarin de akoestiek van het kerkje in Renswoude een weldadige atmosfeer schept voor de klank van het instrument, die alle ruimte krijgt zonder ook maar een seconde aan doorzichtigheid te verliezen. Dit is nu eens zo'n klavecimbel-cd waarnaar je uren achtereen kunt luisteren. Wanneer u dat doet, let dan vooral eens op de Eerste Toccata in fis, waarvan Dirksen met overtuiging vermoedt dat Bach haar componeerde als Tombeau voor de recent overleden Dieterich Buxtehude (1637-1707). De fuga op een dalend chromatische treurlijn is van een ontroerende schoonheid, die onvermijdelijk doet denken aan het openingskoor van Cantate 12, Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen uit 1714 (dat Bach 35 jaar later hergebruikte in het Crucifixus uit de Hohe Messe).

index