CD-recensie
© Maarten Brandt, januari 2013
 |
Mahler: Symfonie nr. 2 in c (Auferstehung)
Charlotte Margiono (sopraan), Jard van Nes (alt), Chor der sächsischen Staatskapelle, Dresdner sinfonischer Chor, Staatskapelle Dresden o.l.v. Bernard Haitink
Hänssler PH07040 • 1.26' • (2 cd's)
Live-opname: 13 februari 1995, Dresden
De Tweede symfonie van Gustav Mahler speelt in Haitinks leven een vooraanstaande rol, wat onomstotelijk duidelijk blijkt uit de recensie van de jongste opname van dit werk onder deze dirigent, de live-registratie van 2008 uit Chicago, van collega Aart van der Wal (klik hier). Hij heeft deze bespreking aangegrepen om Haitinks interpretatieve verhouding tot dit werk uitvoerig te belichten, een symfonie waarvan zeven verschillende opnames in omloop zijn, die ik - ter wille van de duidelijkheid - onderaan deze bespreking middels een chronologisch overzicht voor u even op een rijtje heb gezet.
Kwadratuur van de cirkel
Ook al wordt, en dat niet ten onrechte, wel beweerd dat Haitink zich in de studio wat betreft het uitleven van de emotionele uitersten beperkingen oplegde door zich gereserveerd op te stellen, ligt de zaak toch genuanceerder. Ofschoon voornoemde karakteristiek voor Haitinks eerste cyclus met het toen nog niet Koninklijke Concertgebouworkest grotendeels opgaat, is juist de spontane en opvallend vervoerende en dramatische lezing van de Tweede symfonie een duidelijke uitzondering op deze regel. Nog steeds imponeert die vertolking uit 1968 - niet in de laatste plaats door de medewerking van de crème de la crème van het toenmalige Nederlandse zangersgilde in de vorm van Aafje Heynis en Elly Ameling - door die unieke combinatie van drive, emotie en spontaneïteit, waardoor de sfeer van die vastlegging bijna als een live-opname overkomt.
Nog spraakmakender is de door roeien en ruiten gaande Kerstmatinee van 1984 waarin de dramatische uitersten met een maximum aan expressieve profilering hun beslag vinden. Haitink op het toppunt van zijn kunnen en door het naadloos verbinden van een onwrikbare greep op de structuur en een opperste aan bezieling als het ware de kwadratuur van de cirkel oplossend. De meest expansieve lezing onder Haitink ooit van Mahlers Tweede was die met het Rotterdams Philharmonisch Orkest in 1990, waarmee de vijftigjarige herdenking van het bombardement op die stad werd opgeluisterd en waarin het Urlicht en de finale de - overigens zeer geslaagde, daar niet van - adembeheersing van Margiono en Van Nes zeer op de proef stelden. Maar, hoe dan ook, op een andere manier een even grote belevenis als die legendarische Kerstmatinee uit 1984 waaraan Van Nes trouwens tevens meewerkte.
Berliner Philharmoniker
Drie jaar later legde de Berliner Philharmoniker Mahlers Auferstehung onder de Nederlandse maestro vast. En wel in het kader van de tweede integrale cyclus die Philips voornemens was met Haitink uit te brengen maar die, zoals bekend, de eindstreep niet haalde: de Achtste en Negende symfonie, evenals Das Lied von der Erde ontbreken. Een groter contrast dan tussen de zojuist gesignaleerde uitvoeringen en deze uit Berlijn is moeilijk denkbaar. Hier horen we Haitink als een super controlefreak. Alle details zijn hoorbaar, misschien wel beter dan in onverschillig welke opname ook (de ruimtelijke definitie van de 'off stage' ensembles in de finale is bovendien ongelooflijk geslaagd), maar waar is die bezieling gebleven? Ik betrapte me er tijdens het luisteren op dat mijn aandacht herhaaldelijk afdwaalde, de fraaie vocale bijdragen van Van Nes en McNair ten spijt. De uitvoering onder Boulez - iemand die bij uitstek bekend staat als onderkoeld, rationeel en afstandelijk - met de Wiener Philharmoniker uit 2005 en opgetekend door Deutsche Grammophon komt heel wat opwindender uit de luidsprekers.
Anders liggen de zaken weer bij de uitvoering die Haitink met het inmiddels Koninklijk geworden Concertgebouworkest ten beste gaf tijdens het Mahlerfeest van 1995, waarin men weer wordt herinnerd aan de Kerstmatinee van 1984 en de intimiderende emotionele kracht vriend en vijand onherroepelijk in zijn ban slaat. Dit met opnieuw een superieur vocaal aandeel van Van Nes en niet te vergeten Margiono.
De meest teleurstellende uitvoering van Mahlers Tweede en Haitink is die uit 2008 met het Chicago Symphony Orchestra. Aan de ene kant is er weer die neiging tot controle en een hypergereserveerdheid, terwijl - en dat is een belangrijk verschil met de Berlijnse opname - de weergave soms opvallend arm aan dynamiek en reliëf is en het klankbeeld bij vlagen slap en een enkele maal zelfs weinig transparant. En dan te bedenken dat het resultaat tot stand is gekomen op basis van concerten, en dan zou men bij Haitink juist het omgekeerde verwachten en vooral: een hoog emotioneel engagement. Het kan dus verkeren en ik heb het wel eens eerder gezegd: bij Haitink is het net als met het weer, de uitkomst valt niet te voorspellen.
Leven uit de dood
Ik was dan ook buitengewoon benieuwd naar de live opname uit Dresden, die onder vergelijkbare omstandigheden tot stand kwam als die uit Rotterdam, aangezien men met deze vertolking - vereeuwigd op 13 februari 1995 - wilde herdenken dat het toen 50 jaar was geleden dat Dresden door een bombardement vrijwel totaal in de as werd gelegd. Een ook anno nu nog nauwelijks te bevatten ramp waarbij tienduizend mensen het leven lieten. Niet voor niets wordt hierbij in Dresden jaarlijks stilgestaan door het uitvoeren van telkens een ander Requiem. Voor deze gelegenheid echter viel de keus op Mahlers Tweede symfonie, een werk dat immers bij uitstek in het teken staat van zowel zinloosheid als zingeving en meer in het bijzonder: de eeuwige cyclus van vernieuwing, waarin mede doorklinkt dat het leven van onverschillig welke mens nooit zinloos is, omdat zijn leed niet voor niets was. Een omstandigheid trouwens die letterlijk in de 'Auferstehungshymne' van Klopstock, waarop Mahler het slot van de finale van zijn Tweede baseerde, wordt genoemd. Leven uit de dood en niet alleen dat, tevens een oproep om uit de vermeende zinloosheid, zingeving te destilleren; ziehier een van de meest belangrijke grondgedachten van deze symfonie, die zich daarom bij uitstek leent voor onverschillig welke dodenherdenking.
Adrenaline
En nu komt het, Haitink weet in deze uitvoering zijn andere vertolkingen, op die van de befaamde Kerstmatinee uit 1984 na, op slag in de schaduw te stellen. Daarbij is het alsof de sfeer van het evenement, dus het kader waarin de vertolking in kwestie plaatsvindt, bij Haitink de adrenaline feller dan onder andere omstandigheden door het bloed doet stromen, waardoor hij geheel boven zichzelf uitstijgt, om het even welke controle volledig tot een tweede natuur wordt en niet zozeer de geschreven als wel de ongeschreven wetten van het metier gaan overheersen. Neem het openingsdeel, dat vanuit een in de goede zin des woords optimaal gedoseerde onderdruk gestalte krijgt, maar waarbij als het 'point of no return' (doorwerking) is gepasseerd, alle remmen losgaan en je als luisteraar na het beklemmende en tragische slot van datzelfde deel, gewoon verweesd achterblijft. Hier horen we Haitink op en top als de beheerser van het staan in het landschap en het realiseren van het 'helikopter-effect' ineen. En dat laatste is iets wat slechts voor de grootste interpreten is weggelegd. Daarbij, of ik de Weense 'Schmalz' in het andante moderato qua frasering ooit fraaier heb gehoord, althans zeker niet bij Haitink, betwijfel ik sterk, waarbij er echter nooit over de scheef wordt gegaan: van week en laat staan, vals sentiment valt geen enkele seconde ook maar iets te bespeuren. Overbodig te zeggen dat de beproefde combinatie van Margiono en Van Nes maakt dat tevens vocaal geen wens onvervuld blijft, om over het aandeel van de vol glans opererende Dresdense koren nog maar te zwijgen. Verder ook over de opnamekwaliteit niets dan lof. Wat bij de uitgave van Chicago in alle toonsoorten ontbreekt, is hier in optima forma aanwezig: body en nog eens body, plus een weldadig en royaal dynamisch spectrum. Als gevolg hiervan komt de gulden sonoriteit van de onvolprezen Dresdner Staatskapelle - deze opname bewijst opnieuw dat we hier met een van de beste orkesten ter wereld van doen hebben - fabuleus tot haar recht. Tenslotte is de presentatie van deze in meer dan een opzicht historisch te noemen uitgave om door een ringetje te halen, getuige een boekje vol zeer lezenswaardige bijdragen over het werk in kwestie maar tevens over de aanleiding die heeft geleid tot het realiseren van deze uitvoering, waarbij ook grondig op het bombardement wordt ingegaan. Dit alles rijkelijk voorzien van illustraties. Een productie kortom die geen Mahler- of Haitinkliefhebber in zijn of haar collectie zal willen missen en welke daarom dan ook met klem zij aanbevolen.
_____________________
Bernard Haitink en Mahlers Tweede symfonie op cd
1968 - Koninklijk Concertgebouworkest, Elly Ameling, Aafje Heynis, Nederlands Omroepkoor. Philips
1984 - Koninklijk Concertgebouworkest, Roberta Alexander, Jard van Nes, Nederlands Omroepkoor (Kerstmatinee). Philips (Cd en Dvd, alleen binnenlandse markt)
1990 - Rotterdams Philharmonisch orkest, Charlotte Margiono, Jard van Nes, Groot Omroepkoor (herdenking bombardement Rotterdam, in eigen beheer orkest, niet in de handel)
1993 - Berliner Philharmoniker, Sylvia McNair, Jard van Nes, Ernst Senff Chor. Philips
1995 - Koninklijk Concertgebouworkest, Charlotte Margiono, Jard van Nes, Groot Omroepkoor (Mahlerfeest, Radio Nederland Wereld Omroep, niet in de handel)
1995 - Dresdner Staatskapelle, Charlotte Margiono, Jard van Nes, Chor der sächsischen Staatsoper Dresden, Dresden sinfonischer Chor. Hännsler
2008 - Chicago Symphony Orchestra, Miah Persson, Christianne Stotijn, Chicago Symphony Chorus. CSO Resound