CD-recensie
© Kees de Leeuw, januari 2013
 |
Kletzki: Symfonie nr. 3 op. 31–
Orchestervariationen op. 20
Bamberger Symphoniker en Bayerische Staatsphilharmonie o.l.v. Thomas Rösner
Musiques Suisses MGB CD 6272 • 61' •
Opname: maart 2012, Konzerthalle Bamberg, Joseph Keilberth Saal
Bij kenners en liefhebbers is Paul Kletzki (1900-1973) vooral bekend als dirigent. De in 1900 in Lodz (nu Polen, toen Rusland) als Pawel Klecki geboren dirigent was voor de Tweede Wereldoorlog ook als componist zeer actief. In Warschau studeerde hij compositie bij Juliusz Wertheim. In 1921 verhuisde hij naar Berlijn, paste zijn naam aan en nam compositielessen bij Ernst Friedrich Koch. Zijn eerste composities werden door Simrock en Breitkopf uitgegeven.
Hij kreeg veel aandacht en waardering van Wilhelm Furtwängler. In 1925 dirigeerde Furtwängler de Ouvertüre zu einer Tragödie in Leipzig met het Gewandhaus Orchester. Tegelijk werd Kletzki uitgenodigd voor een gastdirectie bij de Berliner Philharmoniker. In 1930 dirigeerde Furtwängler de Orchestervariationen. Waarschijnlijk was dit de wereldpremière van het in 1929 geschreven werk.
Enkele jaren later bood hij Kletzki een vast gastdirigentschap aan bij het Berlijnse orkest. Voor het zover was kregen de nazi’s de macht en was er geen plaats meer voor de Poolse Jood Kletzki. Hij voelde zich verraden door Furtwängler en ook na de oorlog wees hij toenaderingspogingen van zijn collega af.
In 1934 vond Kletzki emplooi bij Arturo Toscanini en kon als docent in Milaan aan de slag. In 1936-37 was hij in de Sovjet-Unie als gastdirigent en vaste dirigent in Bakoe respectievelijk Charkov werkzaam. Door de Stalinistische zuiveringen verdwenen steeds meer orkestleden en Kletzki keerde geschrokken snel terug naar Italië. Toen Mussolini aan de macht kwam week Kletzki uit naar Zwitserland, zijn uiteindelijke vaderland. Hier componeerde hij zijn derde symfonie “In Memoriam”, het werk dat hij zelf als zijn meesterwerk beschouwde.
Dankzij Ernest Ansermet kon Kletzki optreden in zijn nieuwe vaderland. Alle leed was nog lang niet
geleden. Een jaar na de oorlog werd hem kort voor een concert door de Poolse ambassadeur in Parijs verteld dat zijn hele familie de dood gevonden had in de Holocaust. Kletzki was juist in Parijs voor een herdenking voor de Joodse slachtoffers en dirigeerde bij deze gelegenheid het tweede deel uit zijn derde symfonie.
Het huis in Milaan waar Kletzki in de kelder zijn kist met partituren had achtergelaten werd vernietigd. Toen de kist vele jaren later werd teruggevonden durfde hij er niet in te kijken omdat hij vreesde dat alles zou zijn vergaan. Pas na zijn dood keek zijn weduwe in de kist en vond de partituren in ongeschonden toestand. Zij verzamelde al zijn partituren en schonk ze in 2000 aan de Zentralbibliothek van Zurich.
Zijn Derde symfonie werd al eerder op cd uitgebracht. Dit geldt niet voor de Orchestervariationen. Deze compositie heeft enerzijds nog duidelijk wortels in de neoromantiek, maar anderzijds worden de grenzen van de tonaliteit bereikt. In de eerste variaties is het thema nog goed herkenbaar, maar dit wordt allengs moeilijker. Toch is het, mede door de heldere structuur, een tamelijk toegankelijke compositie
De Derde symfonie is duidelijk weerbarstiger en vraagt meer inspanning van de luisteraar. Kletzki droeg het werk op aan Olga Oboussier, een toenmalige mecenas, en gaf het werk de titel “In Memoriam”. Het is niet duidelijk of Kletzki hierbij aan de teloorgang van de Duitse muziekcultuur, het lot van de Joden of zijn eigen gedwongen afscheid van enkele landen dacht.
Het is een symfonie die met het trefwoord energiek te karakteriseren is, maar die energie is onlosmakelijk verbonden met agitatie. Kletzki vond inspiratie bij onder meer Hindemith, Furtwängler en Honegger. De compositie kent weinig echte rustpunten, met als uitzondering het tweede deel Adagio molto. Er zijn veel forte passages en is er bij vlagen een flink hoog tempo.
Het leidt op meer momenten tot een onheilspellend en vooral onrustig gevoel. Zoals ik zelf ervoer, is het geen muziek om na een erg drukke dag lekker naar te luisteren. Pas na herhaald luisteren, in betere omstandigheden, begon ik de muziek echt te waarderen.
Het stuk vraagt in technisch opzicht erg veel van de musici. De musici uit Bamberg kwijten zich uitstekend van hun taak als ambassadeurs van Beieren. Gastdirigent Thomas Rösner heeft zich heel goed voorbereid en is er in geslaagd om zijn enthousiasme voor de componist Kletzki op hen over te brengen.