CD-recensie

 

© Kees de Leeuw, april 2018

 

Wilhelm Friedemann Bach edition

Brilliant Classics 95596 (14 cd's)
Via deze link vindt u de complete informatie.

   

Mijn (bijna) eerste kennismaking met Brilliant Classics was met de Bach edition cd-boxen gewijd aan Johann Sebastian Bach, die voor een toentertijd ongelooflijk lage prijs werden verkocht bij een drogisterijketen. Uiteindelijk groeide de serie uit tot één grote doos met praktisch alle werken van Bach. Er werd deels geput uit oudere opnamen, die werden gecombineerd met nieuwe. Er viel soms wel wat af te dingen op de artistieke kwaliteit.

Inmiddels zijn er heel wat mooie cd-uitgaven gewijd aan thema's of componisten. Naar compleetheid bij de componisten wordt veelal niet meer gestreefd maar, veel belangrijker, wel naar kwaliteit. Bovendien krijg je bijna altijd een representatief beeld van het oeuvre van een componist. Aan de combinatie van oudere opnamen die vaak afkomstig zijn van gerenommeerde cd-labels en nieuwe opnamen wordt door Brilliant Classics consequent vastgehouden. Enkele jaren terug verscheen bijvoorbeeld de Carl Philipp Emanuel Bach Edition, die hier besproken werd door Siebe Riedstra. Nu is het de beurt aan de oudere, maar minder bekende en gewaardeerde broer Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784). Met 14 cd's is het een schijnbaar kleine editie, maar gezien de nogal beperkte omvang van de muzikale nalatenschap wordt de componist toch recht gedaan want al zijn genres komen aan bod. Alleen de geestelijke koormuziek komt er helaas een beetje bekaaid af.

De oudste zoon van Bach is altijd in de schaduw van zijn vader en zijn broers Carl Philipp Emanuel (1714-1788) en Johann Christian (1735-1782) blijven staan. Zij waren misschien nog begaafder, maar zeker meer succesvol. Bovendien was Wilhelm Friedemann waarschijnlijk een moeilijk mens. Zo wordt hij tenminste beschreven: trots, een ruziemaker en bovendien een alcoholist. Het heeft er mede toe geleid dat Wilhelm Friedemann min of meer in de vergetelheid is geraakt en ondergewaardeerd.

Van een aantal biografische gegevens die in sommige publicaties als vaststaand worden gepresenteerd is het overigens niet altijd duidelijk of ze feit of fictie zijn. Duidelijk lijkt wel dat zowel de dood van zijn moeder in 1720 als van zijn vader dertig jaar later hem erg uit zijn evenwicht hebben gebracht. Dat blijkt althans uit een mislukte sollicitatie in Berlijn, waar hem "instabiliteit" werd aangewreven. Ook zijn slechte karakter speelde hem en zijn omgeving parten. Zeker in zijn Berlijnse periode vertoonde hij weinig sympathieke trekjes. Terwijl hij morele en financiële steun kreeg van Anna Amalia, een zus van Frederik de Grote, verspreidde Bach infame roddels over Johann Kirnberger, nota bene de leraar van Anna Amalia.
Dat Bach zich zonder gerede aanleiding vaker vreemd gedroeg blijkt wel uit zijn botte afwijzing van het aanbod om kapelmeester in Darmstadt te worden in de jaren '60. Het is waarschijnlijk de enige keer dat hij gevraagd werd; en dat na twee kort daarvoor mislukte sollicitaties in Zittau en in Frankfurt! Er is wel gesuggereerd dat Wilhelm Friedemann mentaal niet geheel op orde was, maarr volgens David Moncur, de auteur van het tekstboekje, zijn er geen feiten aan het licht gekomen om dat te staven. Wat wel duidelijk is zijn de vele afgewezen sollicitaties, waaruit in ieder geval blijkt dat men in hem geen trek had. Het overkwam kwam hem ook in Dresden, toen hij organist wilde worden van de Frauenkirche, en later ook in Braunschweig.

Hij lukt hem evenwel om in 1733 tot organist te worden benoemd van de Sophienkirche in Dresden en daarmee verdiende hij behalve een aardige hoeveelheid bier 74 thalers per jaar. Het lijkt een schijntje, zeker vergeleken met de 6000 thalers die de zeer gevierde Johann Adolf Hasse bij de hofkapel in Dresden verdiende. Het is bijna karakteristiek voor Wilhelm Friedemanns levenssituatie, want financiële problemen zouden hem zijn hele leven teisteren. Op latere leeftijd voelde hij zich zelfs gedwongen manuscripten uit de nalatenschap van zijn vader te verkopen.

In 1746 leek het geluk hem toe te lachen: hij werd organist en muzikaal leider van de Liebfrauenkirche in Halle, maar onverwacht gaf hij er in 1764 de brui aan. Mogelijk gekweld door spijt wilde hij enkele jaren nadien terugkeren, maar hij kreeg nul op het rekest. Met vaste aanstellingen was het afgelopen: tot zijn dood kon hij nergens meer een vaste betrekking verwerven. Na de nodige omzwervingen ging hij in 1774 naar Berlijn waar hij tot zijn dood zou blijven.

CD 1: Sinfonia's en suite voor orkest
Wilhelm Friedemann componeerde slechts een bescheiden aantal orkestwerken. Bovendien zijn sommige sinfonia's instrumentale delen uit cantates. Enkele composities zijn evenwel zelfstandige sinfonia's. Toen Bach deze werken schreef was de sinfonia nog in ontwikkeling van voorspel, van bijvoorbeeld een opera, tot een zelfstandig volwassen werk. In vergelijking met een willekeurige symfonie van een bekwame componist van enkele decennia later is deze muziek daardoor misschien wat minder boeiend, maar zeker niet onaardig. Curieus is de orkestsuite in g voor strijkers en basso continuo BWV 1070, die getuige het BWV nummer aanvankelijk aan Johann Sebastian werd toegeschreven maar gezien de stilistische kenmerken toch mogelijk door Wilhelm Friedemann is geschreven. De uiterst degelijke maar niet altijd even meeslepende uitvoeringen werden in 1993 vastgelegd door het Kammerorchester Carl Philipp Emanuel Bach onder leiding van Hartmut Haenchen, toen voor het label Berlin Classics.

CD 2-3: Klavecimbelconcerten
In 2009 nam klavecinist Claudio Astronio met het door hem geleide ensemble Harmonices Mundi in het benedictijns klooster van Muri-Gries in Bolzano de complete klavecimbelconcerten op. Bij vijf concerten wordt Astronio begeleid door een kleine strijkersgroep die op authentieke instrumenten speelt. De strijkers hebben een dienende begeleidende functie, van een dialoog met de solist is in deze composities nauwelijks sprake. Ook opnametechnisch staat het klavecimbel duidelijk op de voorgrond. Claudio Astronio vervult zijn hoofdrol met verve in deze sprankelende composities. Hij speelt minder snel dan sommige van zijn collega's, maar dat blijkt een goede keuze omdat kleine details daardoor juist meer opvallen. Twee concerten completeren het geheel, met de klavecinist Marco Facchin als bekwame duopartner. Dit concert in F (F 10) kent geen begeleidende musici. Wel in het andere concert: daarin is de begeleiding toevertrouwd aan 2 hoorns, 2 trompetten en pauken, een wat curieuze maar wel aardige combinatie.

CD 4: Kamermuziek
Bach componeerde vooral een aantal duetten en trio's die zeer de moeite waard zijn. De cd verscheen eerder bij Berlin Classics en bevat opnamen die in 2005 werden gemaakt in de Lutherse kerk in Haarlem. Nederlandse coryfeeën uit de oude muziek bewijzen hun reputatie. Het zijn de fluitisten Wilbert Hazelzet en Marion Moonen met cellist Jaap ter Linden en de klavecinist Jacques Ogg. De laatste bespeelt afwisselend ook op een prachtig klinkende Silbermann-piano. Dit instrument geeft deze muziek mijns inziens soms meer cachet dan het klavecimbel. Ik heb heel wat barokke kamermuziek gehoord die ik nogal saai vond, maar deze composities tonen aan hoe mooi het kan zijn. Bach had zich geen betere pleitbezorgers kunnen wensen!

CD 5-10: Klavierwerken
Het bescheiden gebleven, gehele oeuvre bestaat voor een aanzienlijk deel uit klavierwerken, die hoogstwaarschijnlijk vooral op klavecimbel werden uitgevoerd. Op deze cd's is hiervoor ook gekozen. Polonaises, fuga's, sonates en fantasieën vormen het belangrijkste bestanddeel. Soms lijkt de componist door zijn vader beïnvloed, of zelfs door illustere voorgangers als Froberger. Op andere momenten schijnt het werk van Wilhelm Friedemann weinig te verschillen met het werk van broer Carl Philipp Emanuel. Ik denk dat de componist op zijn best was op het klavecimbel, gelet op de daarop vertoonde virtuositeit. Deze composities behoren tot de meest veeleisende werken in het genre van die tijd. Voor een liefhebber van (laat)barokke klavecimbelmuziek valt er daarom veel te genieten Het is opnieuw Claudio Astronio die in deze solowerken het klavecimbel bespeelt. Hij nam deze werken de afgelopen jaren op, onder meer in het reeds genoemde benedictijns klooster van Muri-Gries in Bolzano en diverse villa's in Sicilië. Gezien de ervaringen met de Silbermann-piano op de cd met kamermuziek zou het interessant zijn geweest wanneer enkele composities hierop zouden zijn uitgevoerd. We moeten het echter met een klavecimbel doen want alleen op de laatste cd van deze reeks worden vier zeer korte maar virtuoze koraalpreludes op orgel uitgevoerd.

CD 11-12: Orgelwerken
Waar CD 10 eindigt met vier orgelwerken zijn op deze 2 cd's de overige bewaarde orgelwerken te horen. Bach was een begenadigd improvisator en vooral in zijn latere jaren trad hij vaak op als organist. Zoals in Berlijn, waar hij diverse zeer geslaagde recitals gaf. Anna Amalia, zus van Frederik de Grote, waardeerde Bachs orgelwerken zeer. Tijdgenoten beschouwden hem bovendien als de meest vooraanstaande organist, maar helaas telt zijn oeuvre maar weinig orgelwerken. De eerste associatie bij het beluisteren van Bachs orgelmuziek was die met Händel. In 1729 hadden beide heren elkaar ontmoet. Händel moest zijn orgelconcerten toen nog schrijven, maar het lijkt mij vrijwel zeker dat Bach vroeger of later deze composities moet heb leren kennen. Op de ene cd staan uitsluitend fuga's, maar wat organist Filippo Turri heeft bezield om hiervoor een orgelpositief zonder pedaal te kiezen is mij volkomen onduidelijk. Het gaat weliswaar om kleinschalige 'intieme' werken, maar het klinkt in mijn oren vaak benepen en weinig kleurrijk. Het is misschien een interessant experiment maar het resultaat doet naar mijn mening geen recht aan Bachs compositorische kwaliteiten. Gelukkig koos Turri voor de andere cd voor het meer passende orgel van Francesco Zanin in de Sant' Antonio Abate in Padua. Behalve fuga's zijn hier ook enkele koraalvoorspelen te beluisteren. Dankzij deze cd wordt opnieuw duidelijk dat Bach in elk geval als componist van klavier- en orgelmuziek groots was.

CD 13-14: Geestelijke koorwerken
Op de laatste twee cd's wordt geput uit de archieven van het label Capriccio. Dirigent Hermann Max nam voor dit label met een solistenteam, het koor de Rheinische Kantorei en het instrumentaal ensemble Das kleine Konzert diverse cd's op van onder meer Carl Philipp Emanuel Bach. Mooie vocale barokmuziek waarbij duidelijk wordt dat Wilhelm Friedemann en Carl Philipp Emanuel geïnspireerd werden door hun vader en daaraan hun eigen inzichten toevoegden. Wilhelm Friedemann mist misschien iets van de dramatiek van zijn jongere broer maar ik vermoed dat heel wat luisteraars niet veel verschil zullen horen tussen de cantates van beide broers, hetgeen een compliment is voor Wilhelm Friedemann. De uitvoeringen en de opnamen in de Immanuelskirche in Wuppertal-Barmen zijn meer dan 25 jaar geleden gemaakt maar hebben de tand des tijds goed doorstaan.

Na beluistering van al deze cd's concludeer ik dat het onterecht is dat Wilhelm Friedemann Bach ondergewaardeerd wordt. Hij verdient deze editie daarom ten volle!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links