CD-recensie

 

© Gerard van der Leeuw, december 2018

 

Telemann: Holder Friede, heil'ger Glaube TWV 13:18 (Reformations-Oratorium)

Regula Mühlemann (sopraan: Der Friede), Daniel Johannsen (tenor: Die Andacht), Benjamin Appl (bariton: Die Religion), Stephan McLeod (bas-bariton: Die Geschichte), Chor des Bayerischen Rundfunks, Bayerische Kammerphilharmonie o.l.v. Reinhard Goebel
Sony Classical 8 89853 73872 4 • 61' •

   

Ruhm dem Luther!

Nu overal in de christelijke wereld herdacht wordt dat Maarten Luther vijfhonderd jaar geleden, op 31 oktober - de vooravond van Allerheiligen - in Wittenberg, als hij dat al werkelijk deed, zijn stellingen aansloeg, kan het geen kwaad nog eens te lezen wat Heinrich Heine ooit over hem geschreven heeft:

Ruhm dem Luther! Von dessen Wohltat wir noch heute leben. Seine Fehler haben uns mehr genutzt als die Tugenden von tausend anderen. Die Feinheit des Erasmus und die Milde des Melanchthon hätten uns nimmer so weit gebracht wie manchmal die göttliche Brutalität des Bruder Martin.
Indem Luther den Satz aussprach, daß man seine Lehre nur durch die Bibel selber, oder durch vernünftige Gründe, widerlegen müsse, war der menschligen Vernunft das Recht eingeräumt, die Bibel zu erklären und sie, die Vernunft, war als oberste Richterin in allen religiösen Streitfragen anerkannt. Dadurch entstand in Deutschland die sogenannte Geistesfreiheit, oder, wie man sie ebenfalls nennt, die Denkfreiheit.

En, geestig en scherpzinnig tegelijk:

Es entsteht das evangelische Christentum. Indem die notwendigsten Ansprüche der Materie nicht bloß berücksichtigt, sondern auch legitimiert werden, wird die Religion wieder eine Wahrheit. Der Priester wird Mensch, und nimmt ein Weib und zeugt Kinder, wie Gott es verlangt. Dagegen Gott selbst wird wieder ein himmlischer Hagestolz ohne Familie; die Legitimität seines Sohnes wird bestritten; die Heiligen werden abgedankt; den Engeln werden die Flügel beschnitten; die Mutter Gottes verliert alle ihre Ansprüche an die himmlische Krone, und es wird ihr untersagt Wunder zu tun. Überhaupt, von nun an, besonders seit die Naturwissenschaften so große Fortschritte machen, hören die Wunder auf. Sei es nun, daß es den lieben Gott verdrießt, wenn ihm die Physiker so mißtrauisch auf die Finger sehen, sei es auch, daß er nicht gern mit Bosko (1) konkurrieren will: sogar in der jüngsten Zeit, wo die Religion so sehr gefährdet ist, hat er es verschmäht sie durch irgend ein eklatantes Wunder zu unterstützen.'(2)

Tot zo ver een chargerende Heine, die als dichter Luther natuurlijk ook waardeerde om zijn enorme betekenis voor de Duitse taal. Luthers optreden leidde, zoals te verwachten viel tot felle religieuze twisten en veel erger. Zijn opvattingen verspreidden zich mede dank zij de, vooral Antwerpse drukpersen, razendsnel. In Duitsland kwam kort een einde aan alle twisten met de Godsdienstvrede van Augsburg in 1555, dus tweehonderd jaar voor het oratorium van Telemann.
Op de bewuste Rijksdag van 25 september 1555 werd onder leiding van Keizer Ferdinand I, die zijn broer Karel V verving een compromis bereikt tussen de katholieke en de protestante rijksvorsten. Het is het beroemde 'cuius regio, eius religio'. Iedere rijksvorst bepaalde voortaan zelf welke godsdienst er in zijn gebied beleden diende te worden. Karel V, moe gestreden, trad af en zadelde zijn geliefde Nederlanden op met Philips II. De Augsburgse vrede heeft het niet lang uitgehouden. In 1618 barstte de bom en brak de 30 jarige oorlog uit, die met name over Duitsland onnoemelijk veel ellende bracht. Die oorlog eindigde met de Vrede van Munster in 1648, die ook een einde maakte aan onze 80-jarige oorlog. Hoe men ook over Luther mag denken: één ding staat als een paal boven water: zijn enorme betekenis voor de muziek. Het is zijn liefde vóór en kennis vàn de muziek die heeft geleid tot een ongekende bloei van de Duitse kerkmuziek. Natuurlijk: we denken allemaal allereerst aan Bach, maar er is nog zo verschrikkelijk veel meer. Componisten als Stolzer, Schütz, Tunder, Weckmann, Schein, Scheidt, Buxtehude, Bruhns, Pachelbel, talloze familieleden van Bach, Kuhnau, Zachow, Stölzel, Graupner, Graun, Krebs, Homilius en natuurlijk ook Telemann schreven een weelde aan voor de Lutherse eredienst bedoelde koralen, cantates, motetten, voorspelen en passies.
Zo schreef de 75-jarige Telemann in 1755 zijn Reformations-Oratorium waarin de allegorische figuren 'der Friede' , 'die Andacht', 'die Religion' en 'die Geschichte' op een schier oeverloze tekst van de Hamburgse theoloog en dichter Joachim Johann Daniel Zimmermann (1710-1767), de gebeurtenissen van 1555 herdenken en interpreteren. Het werk is een ware staalkaart van Telemanns groots compositorisch kunnen en illustreert de enorme stilistische ontwikkeling die hij gedurende zijn lange leven heeft doorgemaakt. Sommige passages herinneren aan de door Telemann zeer bewonderde Heinrich Schütz, met Thomas Stolzer wel de aartsvader van de Lutherse muziek. En het (liefdes)duet tussen Der Friede en Die Religion waarmee het werk opent wijst dan weer vooruit naar Mozarts Die Zauberflöte. Hier hoor je de grote ervaring die Telemann inmiddels ook als operacomponist had. Terwijl de prachtige aria Noch erwecket dies Erwähnen (nr. 16) dan weer herinneringen oproept aan vergelijkbare aria's van Bach.

Het oratorium bestaat uit twee delen, waarvan het tweede 'nach der Predigt' klonk. Uit de bewaard gebleven rekeningen weten we dat Telemann met de première van dit oratorium op 5 oktober 1755 100 Mark verdiende. Zangers en instrumentalisten kregen tussen de 6 en 3 Mark.

Onlangs verscheen er van dit oratorium Holder Friede, heil'ger Glaube een mooie opname met de Bayerische Kammerphilharmonie, het Chor des Bayerischen Rundfunk en solisten o.l.v. oude-muziek specialist Reinhard Goebel, die ook de zeer ter zake toelichting in het cd-boekje schreef. Zoals gezegd, dit is een mooie opname. Maar niet alles is even geslaagd. De opname had helderder en uitgebalanceerder gekund, zeker wat de koorgedeelten betreft. De solisten, met name Regula Mühlemann en Daniel Johannsen zijn goed, maar de partij van Die Geschichte ligt net iets te hoog voor Stephan McLeod, die zich daardoor een beetje moet forceren. Een van zijn recitatieven wordt dan ook gezongen door Benjamin Appl. Het koor, ingestudeerd door Peter Dijkstra, verricht wonderen en ook het orkest speelt (op modern instrumentarium) stijlvol en attent. Al met al een ontdekking van het eerste uur, die je weer eens doet beseffen dat er in het grote oeuvre van Telemann nog tal van onontdekte schatten moeten liggen.

Uit de tekst van J.J. Daniel Zimmermann:

'O lass, Du, unser Hort und Ruhm!
O lass so lange noch des Himmels Säulen stehen,
Das Wort der Wahrheit nie und nirgends untergehen,
Noch dein getreues Luthertum!'

_____________________

(1) Bartolomeo Bosco (1793 - 1863), indertijd bekende Italiaanse goochelaar.
(2) Alle citaten uit: Heinrich Heine, Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links