CD-recensie

© Emanuel Overbeeke, januari 2022

Morton Feldman wordt nooit een composer for the millions, maar miljoenen kennen hem indirect want ze houden zich resoluut zeer ver van zijn inzichten in de werking van de tijd. Alle composities in dit doosje en ook overige composities van zijn hand zijn aanslagen op ons vertrouwde gevoel voor tijd en dramatiek.

Ook al heeft men al na één minuut door waar Feldman in deze stukken op uit is, men blijft meer dan drie uur luisteren. Feldman zegt iets wat aanstoot en aantrekt. Zijn muziek is een soort minimal music in die zin dat hij werkt met simpele gebaren gevolgd door een lange stilte, waarna hij deze constructie eindeloos herhaalt totdat hij er genoeg van heeft en een nieuw gebaar introduceert, eveneens gevolgd door een lange stilte en eveneens bijna eindeloos herhaalt. Het verschil met ‘echte minimal music' (van figuren als Glass, Reich en Riley) is dat de gebaren daar zeer druk zijn en bepaald niet worden gevolgd door een stilte, al ontstaat ook daar door de voortgaande snelle beweging ironisch genoeg ook een vergelijkbare sensatie van stasis.

Het effect bij de echte en de onechte is dat ‘de normale waarneming' van tijd (met een overzicht op de korte en de lange termijn en daarmee op de spanningsbogen) volledig onderuit wordt gehaald. Zelfs al weet men dankzij het cd-doosje precies hoe lang deze sensatie duurt, het is een sensatie die de luisteraar volstrekt ontheemd achterlaat. Er is geen puls in de zin van een voorspelbare indeling van de tijd, wel een gevoel voor puls dat wel tastbaar is maar vooral niet op een blaadje wordt aangereikt. Waarmee tevens opnieuw blijkt dat ook in muziek met een regelmatige en voorspelbare indeling van de tijd in het groot en het klein de voelbare ervaring van de puls oneindig belangrijker is dan de overzichtelijke vormgeving.

Het effect van deze fundamentele onzekerheid en onoverzichtelijkheid is dat de deksel op onaangename inzichten opengaat. (Overzichtelijkheid en beheersing betekent immers ook weten wanneer je hoe met onwelkome inzichten moet omgaan.) Zo begrijp ik ook Feldmans liefde voor de schilderkunst van het abstract expressionisme van Pollock, De Kooning en voor schilders als Rothko en Newman die met hun schijnbare monotonie met visuele middelen dezelfde sensatie weten op te wekken. Daarom staat Feldman als expressionist veel dichter bij Karl Amadeus Hartmann en de Tweede School dan bij Sjostakovitsj en de componisten van de Entartete Musik die na 1980 royaal in beeld kwamen, omdat hun muziek, ondanks de soms heftige momenten, in de kern drijft op overzichtelijkheid en beheersing (of als u dat liever heeft: repressie). Alleen, de drie Weners combineerden in hun creatieve fase tussen tonaliteit en dodecafonie Feldmans omgang met tijd niet alleen met stilte en subtiele klanken maar ook met grote heftigheid.

Deze ingrijpende ervaring ontstaat met een minimum aan middelen. Eenmaal luisterende begrijpt men waarom deze stukken lang moeten duren. Feldman schijnt ooit te hebben gezegd dat, toen hij ontdekte dat een gemiddeld avant-gardestuk ongeveer twintig minuten duurt (het bindt de avant-garde met een gemiddelde symfonie van Mozart), componisten en daarmee ook musici en luisteraars zich instelden op spanningsbogen van die lengte. Om de zekerheid van die ervaring te ondermijnen begon hij werken te schrijven met weliswaar een opgegeven lengte maar met het doel een aanslag te plegen op onze doorsneetijdsbeleving. Het tekstboekje benadert de nieuwe ervaring met een filosofisch betoog, de pianist slaagt erin een onzichtbare puls voelbaar te maken en daarmee de spanning vast te houden. Hierbij vergeleken biedt Satie, ook geroemd om het negeren van een in de westerse muziek gegroeid gevoel voor dramatiek en daarmee architectuur van de tijd, een zee aan onbestemde herkenbare gebeurtenissen en emoties. Feldman is ongenaakbaarder en compromislozer. Zijn muziek mijdt vertrouwde emoties en is expressiever dan bijna alle andere muziek, juist omdat hij de doos van Pandora wijd open zet en het ongemak volstrekt on-theatraal verklankt. Het is ook muziek waar bijna niemand van houdt omdat iedereen weet hoe realistisch die is, hoe ver of dichtbij Feldmans middelen ook staan van de middelen van de twintig minutencomponisten. Feldmans muziek net als het expressionisme is een inconvenient truth en ze blijft dat. Kortom, wilt u het mensdom en vooral uzelf beter leren kennen, lees een goed boek waar u niet vrolijk van wordt en luister naar deze cd.

index