CD-recensie

© Aart van der Wal, juni 2014

Olivier Messiaen (1908-1992) componeerde zijn 'Quatuor pour la fin du temps' (Kwartet voor het einde der tijden) tijdens zijn verblijf in een kamp voor krijgsgevangenen in Görlitz in het Poolse Silezië. De Franse soldaat Messiaen moest weliswaar zijn uniform verruilen voor de door de Duitsers aan iedere nieuweling uitgereikte lompenkledij, maar een welwillende officier liet hem wel in het bezit van zijn collectie zakpartituren die hij tijdens de veldtocht altijd met zich mee droeg. Een Duitse officier gaf hem zelfs pen en muziekpapier om te kunnen componeren. Het eerste stuk dat ontstond was 'Intermède' voor klarinet, viool en cello, speciaal gecomponeerd voor drie medegevangenen: de klarinettist Henri Akoka, de violist Jean le Boulaire en de cellist Etienne Pasquier. Het deed er weinig toe dat de cello slechts drie snaren bezat: er kon tenminste muziek worden gemaakt. 'Intermède' zou later als vierde deel een plekje krijgen in het 'Quatuor pour la fin du temps'.

Het misschien wel meest bijzondere aspect van Messiaens kwartet voor klarinet, viool, cello en piano is niet zozeer het menselijk lijden vanuit het perspectief van een gevangen genomen componist - met alle ellende waarmee hij in het kamp werd geconfronteerd - maar de goddelijke onderstroom die in alle acht delen duidelijk manifest is. Messiaen putte zijn inspiratie uit Openbaringen 10: 5-7: 'En ik zag een anderen sterken engel, afkomende van den hemel, die bekleed was met een wolk; en een regenboog was boven zijn hoofd; en zijn aangezicht was als de zon, en zijn voeten waren als pilaren van vuur. En hij had in zijn hand een boeksken, dat geopend was; en hij zette zijn rechtervoet op de zee, en den linker op de aarde. En hij riep met een grote stem, gelijkerwijs een leeuw brult; en als hij geroepen had, spraken de zeven donderslagen hun stemmen. En toen de zeven donderslagen hun stemmen gesproken hadden, zo zou ik ze geschreven hebben; en ik hoorde een stem uit den hemel, die tot mij zeide: Verzegel hetgeen de zeven donderslagen gesproken hebben, en schrijf dat niet. En de engel, dien ik zag staan op de zee, en op de aarde, hief zijn hand op naar den hemel. En hij zwoer bij Dien, Die leeft in alle eeuwigheid, Die den hemel geschapen heeft en hetgeen daarin is, en de aarde en hetgeen daarin is, en de zee en hetgeen daarin is, dat er geen tijd meer zal zijn; maar in de dagen der stem des zevenden engels, wanneer hij bazuinen zal, zo zal de verborgenheid Gods vervuld worden, gelijk Hij Zijn dienstknechten, den profeten, verkondigd heeft'. Dat er geen tijd meer zal zijn: 'pour la fin du temps'.

Ettelijke duizenden krijgsgevangenen waren getuige van de première van het kwartet. Messiaen herinnerde zich dat het ijskoud was in de barak, met een temperatuur van beneden nul, maar iedereen die ook maar enigszins kon, wilde er getuige van zijn. Zieken en gewonden die niet konden lopen werden naar binnen gedragen en konden op smalle opvouwbare bedden het concert bijwonen. Op het podium de vier in lompen gehulde musici met hun in bruikleen gegeven instrumenten: Henri Akoka, Jean le Boulaire, Etienne Pasquier en de componist zelf aan de piano. Messiaen zou er later van zeggen dat daarvoor noch daarna zo geconcentreerd naar zijn muziek was geluisterd.
Die uitvoering kwam uiteraard niet uit het niets. Met een speelduur van ruim vijftig minuten en gecomponeerd in een niet bepaald alledaags idioom is het ook voor getrainde musici geen werk dat zich interpretatief gemakkelijk prijsgeeft. De 'taal' is in de woorden van Messiaen 'immatériel, spirituel et catholique', met daarin centraal de visionaire Openbaring van Johannes. Hoewel Messiaen niet in de katholieke traditie werd opgevoed, is dat wel de onmisbare achtergrond voor zijn componeren geweest. Het kwartet heeft niets van 'le soldat fait prisonnier a imploré la clémence', de gevangen genomen soldaat die om genade smeekt, noch van de diep menselijke tragedie die oorlog heet. Integendeel, het werk beweegt zich van begin tot eind rond de kern van de tijdloosheid: geen klokkentijd maar eeuwigheid, alsof de tijd daadwerkelijk stilstaat, geen verband meer heeft met wat ons binnen de tijd beweegt of doet bewegen. Een schoolvoorbeeld daarvan is het vijfde deel, 'Louange à L'Éternité de Jésus', een lofzang op de eeuwigheid van Jezus, met de in de tijd verblekende 'himmlische Länge' van de cellomelodie, ondersteund door pianoakkoorden. En dan is daar de langzaam ontwakende nachtegaal en merel in het openingsdeel, 'Liturgie decristal' en het opduikende opgewekte vogelgekwetter in andere delen. Het moet diepe indruk hebben gemaakt in die barak in het kale en bevroren landschap in en rond Stalag VIIIa aan de Neisse.
Messiaens 'Quatuor pour la fin du temps' kwartet kent een unieke bezetting en was daarmee in feite het startpunt voor het TetraGonist kwartet (Tetra staat voor vier onderdelen, in casu de omvang van het ensemble). op 15 januari jongstleden speelde het Tetragonist op het terrein van het voormalige kamp Stalag VIIIa (niet Stelag, zoals in het cd-boekje staat afgedrukt) onder meer het kwartet van Messiaen. Het was een zeer indrukwekkende ervaring, zowel voor de vier musici als voor het publiek.

Het is uit het voorafgaande al duidelijk geworden: Messiaens kwartet is geen oorlogsmuziek, hoewel in de oorlog geschreven en bovendien in een kamp onder erbarmelijke omstandigheden. Door het religieuze karakter ervan steeg het uit boven de kamprealiteit. De overige zeven stukken van even zovele componisten op deze cd vormen niet zozeer een tegenwicht, maar lijken meer bedoeld als een reactie op het doorgaans contemplatieve kwartet van Messiaen: "We wilden enerzijds dat ze symbool konden staan voor de verschillende nationaliteiten die deel uitmaakten van het toenmalige conflict en die dus aanwezig waren in het kamp, anderzijds wilden we dat koppelen aan de belangrijkste stijlen die in het begin van de twintigste eeuw het muzikaal landschap vormden in Europa en die onvermijdelijk Messiaen hebben beïnvloed in het vinden van zijn muzikale vocabularium.' De afsluitende, nogal onbeholpen geformuleerde zin (ik trof dat ook elders aan) maakt de verdere bedoeling van het viertal desondanks wel duidelijk: 'Ten laatste zochten we werken die het volledig aantal mogelijkheden zouden benutten van de bezetting en de combinaties die Messiaen niet had gebruikt zouden aanvullen om ook hier tot een eenheid te komen.' Wie overigens in Montforts 'Éclat de nacre' het langzame middendeel van Ravels Pianoconcert in G meente herkennen, slaat daarmee de spijker op zijn kop. Toeval? Misschien. In ieder geval ontstond het miniatuur van Montfort in dezelfde periode als dat pianoconcert...
Het is al met al een uitermate geslaagde productie geworden die zowel opvalt door hoog speltechnisch niveau en vertolkingskunst, als door de uitgelezen dialogen tussen symbiose en contrast die deze uitvoeringen tot een meeslepend evenement maakt. Jos Boerland heeft het allemaal eminent vastgelegd.

index