CD-recensie

 

© Aart van der Wal, november 2009

 

 

Stockhausen: Kontra-Punkte (1952/53) - Refrain (1959) - Zeitmasze (1955/56) - Schlagtrio (1952).

Ensemble Recherche o.l.v. Rupert Huber (Kontra-Punkte en Zeitmasze).

Wergo WER 6717 2 • 53' •

 

 

 


In het cd-boekje merkt Richard Toop terecht op dat de op deze cd verzamelde vier stukken weliswaar uit het eerste decennium van Stockhausens componeren stammen, maar desondanks niet als voorbeeld van de 'vroege' Stockhausen (1928-2007) kunnen dienen. Integendeel, deze hoekstenen van de toen nieuwe 'muziektaal' van de naoorlogse Europese avant-garde hebben hun actuele betekenis nog steeds niet verloren. Stockhausen zei het al in 1960: "Ik voorspel een muziek voor de hele wereld!" (klik hier)

De gepresenteerde vier miniaturen (ze duren ongeveer twaalf minuten; alleen het Schlagtrio neemt een kwartier in beslag) hebben in idiomatisch opzicht vrijwel niets met elkaar gemeen, wat misschien enige verbazing wekt want zowel Schlagtrio als Kontra-Punkte ontstonden in vrijwel dezelfde periode. Toch staan ze ieder in hun eigen wereld, wat de beluistering van deze cd alleen al om die reden tot een fascinerende ervaring maakt: we worden immers geconfronteerd met steeds weer een nieuwe fase in Stockhausens scheppingsproces.

In Schlagtrio uit 1952 (de titel werd geïntroduceerd nadat Stockhausen de oorspronkelijk bezetting van zijn Schlagquartett voor piano en 3 x 3 pauken had gewijzigd in piano en 2 x 3 pauken; dus met een paukenist minder)is Schönbergs klankwereld toegesneden op de absolute uniciteit van zowel de toonhoogte als de tijdsduur (de lengte van iedere noot of ieder akkoord) en de dynamiek. Niets herhaalt zich, iedere syllabe is volkomen nieuw, kent geen voorganger, het is muziek waaraan niets ooit vooraf lijkt te zijn gegaan. Dit stuk uit 1952 plaatst ons midden in het punctualisme, de stroming (in de seriële muziek) die uitgaat van de volkomen isolatie van de tonen, tot punten, zoals ons gehoor het als zodanig waarneemt. Stockhausen staat duidelijk onder invloed van de Tweede Weense School en dan met name van Schönberg en Webern. Het is tevens de periode van de 'Ferienkurse' in Darmstadt, waar de nieuwste muziek wordt gespeeld en besproken. Daar ontmoette Stockhausen zijn Belgische collega Karel Goeyvaerts (1923-1993), een van de belangrijkste exponenten van de seriële muziek.

In Christoph von Blumröders »Die Grundlegung der Musik Karlheinz Stockhausens« (in Beihefte zum Archiv für Musikwissenschaft, Band XXXII, uitgegeven door Franz Steiner Verlag, Stuttgart) wordt een belangwekkende passage uit de brief van Stockhausen aan Goeyvaerts van 18 mei 1952 geciteerd. Dit naar aanleiding van de compositie van Schlagquartett:

"Die Idee ist die: Zwei verschiedene Prinzipien kommen aus irrationaler Situation in den Bereich des Realisierbaren; im Augenblick ihrer stärksten Verschmelzung und in ihrer äußerst möglichen Erfüllung, also auch Ganzheit, wird ein drittes Prinzip geboren, das beide Charaktere in sich einschließt. Alle 3 Prinzipien gehen wieder zurück ins Irrationale nicht mehr zu Verwirklichende. Jedes Prinzip ist in sich noch einmal in zwei Wesenszügen aufgespalten wie schwarz + weiß. Die Instrumente sind Klavier und 6 Becken verschiedener Größe ('Schlagquartett)."

(In een brief aan H. Hübner van 1 november van datzelfde jaar introduceert Stockhausen tevens het begrip 'Kreuzspiel', als het zinnebeeld van de drie stadia: geboorte, leven en dood, in zijn Schlagquartett).

V.l.n. Pierre Boulez, Bruno Maderna en Karlheinz Stockhausen, Darmstadt 1956 (foto: Hans Keller)

Het draait uiteindelijk om het seriële componeren: een of meer elementen (metrum, ritme, dynamiek, timbre, toonhoogte tijdsduur) worden vastgelegd in rekenkundige of meetkundige reeksen die de componist van tevoren heeft uitgedacht en het gehele stuk beheersen. Dat is dan tevens de weg naar de zogenaamde 'Gruppen' composities zoals die door Stockhausen werden geïntroduceerd. Het was hem duidelijk geworden dat het principe van de geïsoleerde tonen al snel zijn mathematische, natuurlijke (!) grenzen stelde en dat het daarmee een doodlopende weg was. De 'Gruppen' compositie vormde zijns inziens het enige bruikbare antwoord: de parameters van de geïsoleerde tonen werden nu gerelateerd aan de structurele eigenschappen van toongroepen. De compositietechniek op zich veranderde daardoor overigens niet. Het essentiële verschil was immers dat de door de componist georganiseerde kenmerken van geïsoleerde tonen nu werden geprojecteerd op toongroepen. Een van de eerste composities van Stockhausen op het gebied van de toongroepen was het Erste Klavierstück.

Kontra-Punkte ontstond in 1952/53 en is eveneens een groepencompositie. De contrapuntische behandeling is zeer streng, maar de 'punten' zijn fascinerend gemodelleerd en worden ingenieus versmolten. In Zeitmasze uit 1955/56 (de pas later toegevoegde aleatorische cadensen hebben het stuk beroemd gemaakt) produceren de vijf houtblazers (met cor anglais in plaats van de Franse hoorn) de ene uitbarsting na de andere binnen een serieel raamwerk dat buitengewoon complex en virtuoos is geschreven. In dit stuk heeft Stockhausen zijn groepentechniek tot het uiterste doorgetrokken: de toonvolgorde valt niet meer vast te stellen, alles lijkt versmolten te zijn.

De basisopzet van het in 1959 gecomponeerde Refrain (voor piano, celesta en slagwerk) is tamelijk simpel: er is slechts sprake van een reeks akkoorden die maximaal uit zes noten bestaan en waarvan de tijdsduur wordt bepaald door hun wegsterven ervan in de ruimte. In die zin overheerst het toeval, want de snelheid waarmee het akkoord verklinkt, wordt toch vooral door de (akoestische) ruimte bepaald. Tijdsduur wordt niet door de mens (musicus, bespeler) bepaalt, maar door de verklinkende tonen van de instrumenten. Dit in tegenstelling tot Zeitmasze, waar de tijdsduur door het spel en de longinhoud van de vijf houtblazers wordt bepaald. Hoewel alle basiselementen nauwkeurig in de partituur zijn genoteerd is dit toch slechts het halve verhaal. De andere helft wordt bepaald door een transparante plastic sheet die onderdeel uitmaakt van de (gedrukte) partituur en waarop trillers, clusters en glissandi staan genoteerd. Zij vervullen de functie van het 'refrein' (in het stuk zesmaal). Door de gevolgde notatie in de partituur kan de sheet in verschillende posities over de partituur worden gelegd

Hoewel Kontra-Punkte (de 'remake' van Nr. 5 für 10 Instrumente) zeker niet als een hommage aan de Afscheidssymfonie van Joseph Haydn mag worden opgevat, gebeurt wel ongeveer hetzelfde. Naarmate het stuk vordert vallen steeds meer instrumenten uit en ten slotte alleen de pianist nog op het podium actief is. Eerst verdwijnen trompet en trombone, dan fagot, viool, basklarinet, harp, klarinet en cello. Ze eindigen steevast hun bijdrage met een diepe toon; de trombone zelfs met een mini-aria.

Dankzij de sublieme uitvoeringen door het Ensemble Recherche (in de verschillende bezettingen: Martin Fahlenbock [fluit], Jaime González [hobo], Florian Hasel [gast - cor anglais], Shizuyo Oka (klarinet), Uwe Möckel [gast - basklarinet], Maria Kopf [gast - fagot], Markus Schwind [gast - trompet], Andrew Digby [gast - trombone], Jean-Pierre Collot [piano], Klaus Steffes-Holländer [celesta], Christian Dierstein [slagwerk], Mariko Nishioka [gast - slagwerk], Beate Anton [gast - harp], Melise Mellinger [viool] en Asa Akerberg [cello]) en de al even schitterende opnamen (een co-productie met de Westdeutsche Rundfunk in Keulen, Funkhaus, augustus 2008 en januari 2009) is dit een belangwekkende uitgave waarvan de muziek ruim een halve eeuw later nog steeds velen helaas doet wegvluchten. Maar wie bereid is hierin tijd en moeite te investeren wordt rijkelijk beloond. Aan deze uitvoeringen zal het in ieder geval niet liggen. De rijk geschakeerde, heldere registraties laten musici in topvorm horen, die werkelijk alles uit de kast halen om deze razendmoeilijke stukken zo optimaal mogelijk te verklanken. De steekwoorden zijn hier perfect samenspel, ritmische precisie en sublieme articulatie. Met dank aan het Ensemble Recherche, de opnametechnici Stephan Hahn en Michael Peschko, en natuurlijk Karlheinz Stockhausen!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links