CD-recensie
© Aart van der Wal, maart 2022
Schubert - The String Quartets Schubert: Strijkkwartet nr. 1, D 18 - nr. 2 in C, D 32 - nr. 3 in Bes, D 36 - 4 in C, D 46 - nr. 5 in Bes, D 68 - nr. 6 in D, D 74 - nr. 7 in D, D 94 - nr. 8 in Bes, D 112 - nr. 9 in g, D 173 - nr. 10 in Es, D 87 - nr. 11 in E, D 353 - nr. 12 in c, D 703 (Quartettsatz) - nr. 13 in a, D 804 (Rosamunde) - nr. 14 in d, D 810 (Der Tod und das Mädchen) - nr. 15 in G, D 887 Quatuor Modigliani: Amaury Coeytaux, Loïc Rio, Laurent Marfaing, François Kieffer |
Er kan niets op tegen zijn om alle strijkkwartetten van Franz Schubert een warm hart toe te dragen, maar het zal niemand kunnen ontgaan dat alleen de laatste vier tot de grootste en belangrijkste in het genre behoren: D 703 (Quartettsatz), D 804 (Rosamunde), D 810 (Der Tod und das Mädchen) en D 887. Dat maakt de overige elf nog niet tot onbelangrijk, maar ze worden wel gedragen door ambivalentie. Daarin is Schuberts jeugdige drang naar nieuwe muzikale werelden weliswaar bijna tastbaar, maar er is tegelijkertijd nog het voortdurend zoeken naar de juiste vorm. Zo begint het eerste kwartet, D 18 (gecomponeerd in 1810 of 1812, als dertien- of anders vijftienjarige!) zelfs in een andere toonsoort: in g, dan waarmee het wordt afgesloten: in Bes). Waarbij we er wel getuige van zijn dat naarmate de catalogusnummers oplopen, de greep op de materie ook sterker wordt. Zoals in D 353 (1816), waarin de inmiddels gerealiseerde creatieve progessie in een nieuwe fase lijkt te zijn aanbeland.
Maar merkwaardig is het: de jonge-Schubert-van-de-symfonie, althans vergeleken met de 'vroege'strijkkwartetten (het ene kwartet uiteraard wat dit betreft sterker dan het andere), blijkt dan al aanmerkelijk verder gevorderd te zijn, is in die symfonieën sprake van meer durf, maar ook van beduidend meer evenwicht tussen vorm en inhoud. Zo bezien zijn Beethovens zes kwartetten op. 18 al een toonbeeld van vormbeheersing en houden ze daarmee gelijke tred met de eerste twee symfonieën (op. 21 en 36). Beethovens sterk ontwikkelde gevoel voor het motief (en wat hij daarvan weet af te leiden) is overigens al in zijn jonge jaren goed merkbaar.
Het verklaart misschien waarom Schuberts elf ‘vroege' kwartetten op de concertpodia niet of nauwelijks te horen zijn. In de studio ligt het in die zin anders dat het elftal 'nu eenmaal' deel uitmaakt van de gewenste integrale vastlegging, zoals nu ook door het in 2003 opgerichte Quatuor Modigliani, dat al vrijwel na de oprichting wereldwijd bekend staat als een topkwartet.
De langdurige samenwerking tussen het Modigliani en het muzieklabel Mirare heeft al een groot aantal sublieme opnamen opgeleverd, met als gevolg – het spreekt bijna vanzelf – een stortvloed van internationale prijzen. Ook wij hebben ons wat de loftuitingen betreft bepaald niet onbetuigd gelaten. Wellicht is dat de (voornaamste?) reden dat het mij ditmaal enigszins tegenviel, al kon ik eerst niet helemaal de vinger achter krijgen waarom dit zo was. Dat overkomt me wel vaker: het gevoel van dit-is-het-net-niet, zonder daarvoor gelijk maar een oorzaak bij de hand te hebben. Zelfs niert nadat ik de luistersessies over meerdere dagen spreidde (altijd een goede methode trouwens).
De ‘flessenhals' zit niet in de uitvoering van die 'vroege' kwartetten, maar in die van het laatste viertal, waarvan me al snel duidelijk werd dat die een niet onbelangrijke dimensie tekortkwam, hoe fraai dit spel ook door Mirare (op drie verschillende locaties!) is opgenomen: een waar schoolvoorbeeld van een subliem afgewogen kwartetklank. Maar wat ik miste was de sterke gedrevenheid, de bijna ‘vrijgevochten' expressie die deze kwartetten zo onweerstaanbaar maakt. Niet dat dit zich door de partituur laat bevestigen, want het Modigliani toont zich in alle kwartetten exemplarisch in het respect (of diepe ontzag) voor het notenbeeld. Misschien is dat ook wel het probleem: dat van bij wijze van spreken iedere noot, iedere dynamische nuance, ieder accent, iedere frasering zoveel zorgzaamheid valt af te lezen dat juist daardoor de expressieve urgentie op het tweede plan is geraakt. En dat in muziek waarin het furieuze, frenetieke, ja zelfs angstige (en meestal niet naadloos!) wordt verbonden met de meest diep gevoelde lyriek, in ontboezemingen die zich niet in woorden laten vatten, die allesomvattende sfeer van openhartige ‘Lebensstürme' met daarin verweven toespelingen op een voortijdig levenseinde. In feite ongrijpbare muziek, al is het alleen maar doordat zoveel gevoelens en de daaruit voortvloeiende thematische verwikkelingen zich met geen mogelijkheid meer in het klassieke vormschema (keurslijf?) laten inpassen. Het is een concept dat onvervalst en volbloedig schubertiaans is en die voor tijdgenoot Beethoven gewoon ondenkbaar was.
Het Modigliani, komt technisch volkomen beslagen ten ijs, het ensemble excelleert in een pure en strakke benadering van de partituur, maar het mijdt daardoor het uiterste aan uitdrukkingskracht, doseert de spanningsbogen eerder conceptueel dan inhoudelijk en laat de onrust, het zo vaak wanhopige, zo wrange en tegelijkertijd zo intense vrij koelbloedig van zich afglijden. De onderliggende, rusteloze puls blijft vrijwel zonder scherp gestoken profiel. Maar ook in lyrisch opzicht wordt niet het onderste uit de kan gehaald, zoals bijvoorbeeld in het zo diepgravende Andante un poco moto uit D 887. Als ik er een simpele term voor zou moeten bedenken: het klinkt vooral 'keurig', niet opzienbarend, laat staan grensverleggend.
De vijftien strijkkwartetten zijn niet in hun chronologische volgorde op deze vijf cd's vastgelegd. De een zal dit een voordeel vinden, de ander een nadeel. Het is maar dat u het weet.
Voor wie het interesseert: de vijf binnenhoesjes kregen ieder een titel mee: Harmonie (nrs. 1, 4, 13); Art du Chant (2, 6, 10); Classicisme (nrs. 3, 8, 11); États d'Âme (nrs. 5, 9, 14) en Clair-Obscur (nrs. 7, 12, 15). Toepasselijk? Nauwelijks.