CD-recensie

 

© Aart van der Wal, april 2014

 

El Cançoner del Duc de Calàbra (1526-1554) - Zestiende-eeuwse instrumentale en koormuziek uit Catalanië -

Fletxa: Ensaladas

Càrceres: Villancicos en Ensaladas

Cererols: Misa pro defunctis - Missa de battalia

Montserrat Figueras (sopraan), La Capella Reial de Catalunya, Hespèrion XX, Studium Musicale Valencia o.l.v. Jordi Savall

Alia Vox AVSA 9897 • 68' + 53' + 68' + 71' • (4 sacd's)

Opname: 1987, 1990, 1995, Berlijn

   

Wie geen Spaans spreekt en alleen is aangewezen op de voorkant van deze doos zal zich in eerste instantie misschien afvragen waar het hier precies om gaat. El Cançoner del Duc de Calàbria, Mateu Fletxa & Bartomeu Càrceres, Villancicos & Ensaladas. De achterkant levert iets meer informatie op, maar dan nog is het allerminst duidelijk waar het hier om gaat. De argeloze muziekliefhebber komt van het ene op het andere moment in r een ontdekkingsgebied terecht waarvan niet prompt duidelijk wordt hoe groot het is en wat de historische achtergrond ervan is. Wie 'blind' deze doos aanschaft valt - het kan werkelijk niet anders - van de ene in de andere muzikale verrassing, waarbij er heel veel te genieten valt. Dat levert echter nog geen inzicht in deze, overigens verre van weerbarstige, materie op, maar daar dient dan het wel zeer uitgebreide boekwerk voor, dat met 624 pagina's tekst en schitterende illustraties het meest omvangrijk is dat ik op dit gebied ooit heb gezien; ook al wordt het in zes talen werd uitgebracht en is er de labelcatalogus in opgenomen die alleen al maar liefst bijna 30 pagina's beslaat. De documentaire waarde is groot, zeer gedetailleerd en deels zelfs meeslepend: dat is de meerwaarde die streaming sites als Spotify nu eenmaal niet kunnen bieden. Natuurlijk, deze muziek kan ook worden genoten zonder al die informatie, maar of ze zonder die in dat boekwerk opgetaste kennis ook zo kan worden belééfd? Ik waag het te betwijfelen. En te meer omdat, al lezende, geleidelijk aan duidelijk wordt dat het om heel wat meer gaat dan 'alleen' muzikale geschiedenis en dat Savall cum annexis de toenmalige politieke, sociale en economische factoren in de benadering van deze muziek heeft meegewogen. De muziek in haar tijd, 'vertaald' naar nu, op basis van een projectmatige aanpak die - het wordt allengs duidelijk voor wie luistert en begrijpt - grote rijpe vruchten afwerpt. De twee belangrijke M's, Macht en Muziek, ze zijn onlosmakelijk verbonden met een meer dan duizendjarige geschiedenis in een land dat - naast een aantal havens aan de Middellandse Zee - tot de Middeleeuwen als draaischijf diende in de handel tussen Europa, Afrika en Klein-Azië, zoals in Italië ook Genua, Livorno en Venetië en in Noord-Afrika Carthago dat waren. En waar handel was, was welvaart, was er geld om de kunsten te laten bloeien en te onderhouden. Maar die handel bracht ook veel beweging met zich mee, met kooplieden die er zich vestigden, maar ook kunstenaars uit andere delen in Europa die zich daar manifesteerden, met onder meer boeiende kruisbestuivingen tot gevolg, zoals we die ook in de Catalaanse muziek terugvinden.

Die aldus ontstane rijke Catalaanse muziekgeschiedenis heeft in de historiserende muziekpraktijk van Jordi Savall (hij is zelf Catalaan en dus dient zijn voornaam te worden uitgesproken met een G, en niet, zoals we zo vaak op de radio horen, in het Frans) als plechtanker gefungeerd. Het was Savall die de de Catalaanse muziek in de meer dan duizendjarige Europese muziekcultuur een belangrijke plaats heeft gegeven. Dat is de grote verdienste van deze musicoloog, dirigent, gambist en docent. Hij behoort tot de kleine schare musici die zelf het bronnenonderzoek ter hand hebben genomen en de uitkomsten daarvan in de 'gewone' muziekpraktijk een belangwekkende plaats hebben gegeven. Savall heeft, evenals een Nikolaus Harnoncourt en Ton Koopman, de kloof overbrugd tussen de muziekwetenschapper die niet musiceert en de musicus die muziekwetenschap liever aan anderen overlaat. Door beide disciplines samen te brengen heeft hij de Catalaanse Oude Muziek niet alleen op de wereldkaart gezet, maar ook de grote waarde en betekenis ervan door zijn eigen musiceren dubbel en dwars onderstreept.

Deze (letterlijk!) ongekend fraaie muziek vraagt, nee smeekt om een historisch goed geïnformeerde uitvoeringspraktijk, naadloze samenhang tussen alle stemmen onderling (dus zowel vocaal als instrumentaal) en dientengevolge een even volmaakte klankrealisatie. Jordi Savall (1941), in januari nog triomferend in Amsterdam en Rotterdam met zijn net zo fameuze Les Concert de Nations ensemble, benadert de Oude Muziek niet vanuit ons huidige op homogeniteit gerichte perspectief (dat velen wel doen, maar wat glad verkeerd is), maar vanuit het idee van de heterogeniteit, waardoor de individuele stemmen binnen het ensemble volop mogen contrasteren dankzij hun eigen kleurenrijkdom. Dit beeld staat daarmee haaks op het homogene klankkarakter zoals wij dit van de Weense klassieken, maar met name van de romantiek kennen. Die benadering van Savall levert een verrassende kennismaking op en klinkt deze muziek zoals ze (waarschijnlijk!) voor het eerst geklonken zal hebben. Misschien minder perfect maar wel kruidig, met een hoog individualistisch gehalte.

Jordi Savall, tevens een voortreffelijke bespeler van de viola da gamba, mag dan de oprichter en tevens leider van verschillende ensembles zijn, maar dat betekent nog niet dat zijn musici zich moeten committeren aan een door hem vooraf bepaalde interpretatieve rangorde die hen dwingt om de eigen muzikale identiteit op te geven. Discipline is nodig (het zou anders een nogal rommelige toestand worden), maar nooit mag het gevoel ontstaan dat de Oude Muziek zo bekend en zo vertrouwd klinkt, dat zij van haar verrassende aspecten is beroofd. Nu weet ik wel dat het steeds lastiger wordt om nog dergelijke verrassingen te ontdekken in datgene dat we al zo goed (denken te) kennen, en natuurlijk is het zo dat wat eenmaal op cd de is vastgelegd meer en meer van het surprise-element moet prijsgeven, maar dat maakt de intentie op zich nog niet minder belangrijk. Het inzicht dat vanuit het notenblad en de zelf verworven historische kennis het begrip moet postvatten hoe deze muziek moet worden uitgevoerd, wat al die noten te zeggen hebben, hoe en waarom ze met elkaar verbonden zijn en hoe wij er in puur praktische zin kennis van nemen. De grootste valkuil is wel dat we vanuit ons eigentijdse gedachtegoed de Oude Muziek benaderen, met als consequentie dat zowel het vertrek- als het eindpunt niet deugt. Het lijkt niet overdreven te stellen dat Savall alleen al de westerse muziekgeschiedenis van zo'n duizend jaar in zijn vocabulaire heeft weten te verankeren. Zijn schier eindeloze strooptochten langs archieven en bibliotheken hebben tot een groot aantal uitvoeringen en opnamen geleid van muziek die we anders waarschijnlijk nooit zouden hebben gehoord, laat staan begrepen. Daarbij is het klankbeeld schitterend, wat trouwens alleen maar bevestigt dat Savall zelf altijd zeer heeft gehecht aan een echt representatieve opnameklank, met zo weinig mogelijk microfoons die zoveel mogelijk het authentieke, natuurlijke karakter van de ensembles en de ruimte aan de toehoorder doorgeven.
Indrukwekkend zijn ook de bijdragen van de magnifieke Catalaanse sopraan Montserrat Figueras, sinds 1968 de echtgenote van Jordi Savall en op 23 november 2011 overleden, 69 jaar oud, in haar woonplaats Cerdanyola del Vallès, na een lange en moeizame strijd tegen kanker. Het was een enorme slag voor Savall, en niet alleen voor hem. Zij had met Savall aan de wieg gestaan van de ensembles Hespèrion, La Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations, en meegewerkt aan een groot aantal opnamen. Gelukkig blijven haar stralende stem en imposante vertolkingen daarin voortleven. Niet minder indrukwekkend zijn de bijdragen van de overige vocalisten en instrumentalisten, met hun sterk individueel engagement dat magische sfeertekeningen oplevert.

Voor de goede orde: dit zijn zonder uitzondering heruitgaven, zij het dat ze in surround zijn geremasterd en aldus werden opgenomen in de in 2007 door Jordi Savall opgezette 'Heritage' collectie van Alia Vox. Alle ongeveer zeventig opnamen verschenen tussen 1977 en 1996, toen nog in stereo, op het Astrée label.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links