CD-recensie

 

© Aart van der Wal, juli 2006

 

 

Rossini: Petite Messe Solennelle.

Quink Vocaal Ensemble m.m.v. Leo van Doeselaar en Wyneke Jordans (piano), Dirk Luijmes (kunstharmonium).

Challenge Classics CC72157 • 41' + 52' • (2 cd's)

www.challenge.nl

 

 


"Lieve Heer, voilà, nu is deze arme kleine mis klaar. Is het werkelijk sacrale muziek of vervloekte muziek? Ik ben voor de opera buffa geboren, dat weet u best! Een beetje techniek, een beetje ziel, dat is alles. Welnu, wees geprezen en verleen mij toegang tot het paradijs." Dat schreef Rossini in 1863 op de laatste partituurbladzijde van zijn Petite Messe Solennelle. Een jaar later werd het werk voor het eerst uitgevoerd ten huize van een welgestelde Franse familie, graaf Michel-Frédéric en gravin Louise Pillet-Will (aan wie de mis was opgedragen). Tot de genodigden behoorden niemand minder dan Meyerbeer, Thomas en Auber, naast bekende politici, ambassadeurs, consuls en zangers.

Men stelle zich een uit conservatoriumleerlingen samengesteld koortje en vier solisten voor dat, begeleid door twee piano's en een harmonium, onder het toeziende oog en oor van meester Rossini zelf, optrad ter opluistering van de inhuldiging van de kleine privékapel in de rijk gemeubileerde residentie van de adellijke familie. De dan 72-jarige componist geeft de maat aan, deelt her en der wat aanwijzingen uit aan de musici en slaat de bladmuziek van de eerste pianist om. Een kostelijk tafereel moet dat zijn geweest!

Die mis was het eerste grote werk na ruim dertig jaar, een 'wapenfeit' waarover de musicologen en geschiedschrijvers zich nog lang het hoofd hebben gebroken. Een gevierde 37-jarige componist, met meer dan 40 opera's op zijn naam, waaronder zijn laatste meesterwerk, Guillaume Tell, die er in de kracht van zijn leven in 1829 plotsklaps de brui aan geeft! Er werden verschillende oorzaken voor die inertie genoemd, zoals financiële perikelen, fysieke problemen en depressies. Vaststaat dat hij niet gezond was en er ook psychisch niet goed voor stond, al blijft het tijdsverloop onduidelijk. In een brief uit 1854 - maar dat is dan vijfentwintig jaar later - meldt hij dat hij al meer dan vijf maanden lijdt onder een hardnekkige zenuwziekte die hem van zijn slaap berooft en zijn leven praktisch tenietdoet. Het jaar daarop trokken Rossini en zijn echtgenote naar Parijs in de hoop daar artsen te vinden die hem - in tegenstelling tot de geraadpleegde Italiaanse collegae - van zijn kwalen konden verlossen.

Daar, in Parijs, fleurde de componist echter helemaal op. Zijn gezondheidstoestand ging met rasse schreden vooruit, hij kreeg er weer zin in, huurde enthousiast een woning in Parijs en liet zich een villa bouwen in de voorstad Passy (waar hij in 1868 overleed). Zijn Parijse salon groeide uit tot een belangrijke ontmoetingsplaats, met name voor 'gelijkgezinden' zoals componisten en musici.

In die gelukkige tijd ontstond ook Rossini's Petite Messe Solennelle. Hij schreef bij wijze van inleiding: "Twaalf zangers van de drie geslachten: mannen, vrouwen en castraten zijn voldoende voor de uitvoering, ofwel acht voor het koor, vier voor de soli, dus in totaal twaalf cherubijnen. Lieve Heer, vergeef mij de volgende vergelijking. Dit twaalftal zijn ook de apostelen in het beroemde fresco van Leonardo da Vinci, dat het Avondmaal voorstelt. Wie zou het voor mogelijk houden! Er bevinden zich onder Uw jongeren enige die valse noten zingen! Weest U ervan overtuigd, mijn Heer, ik betreur het dat er bij mijn maaltijd geen Judas zal zijn en dat mijn discipelen rein en con amore Uw lof zingen, en deze kleine compositie - die, ach, de laatste doodzonde op mijn oude dag is."

 
Gioacchino Rossini (1792-1868)

Con amore... Het leidt geen twijfel dat de grote operacomponist zich in zijn nadagen met liefde op deze mis heeft gestort en met opulente kleuren en een dusdanig gevarieerd scala aan expressieve mogelijkheden dat het onderscheid tussen oratorium en opera veelvuldig wegvalt, een buitengewoon geïnspireerde werkwijze die ook in het Stabat Mater uitvoerig wordt beproefd. Wonderlijk is dat Rossini erin is geslaagd om niet-schoolse fuga's te schrijven, terwijl hij naar eigen zeggen daarvoor voldoende 'onderbouw' miste. Zo is de op twee thema's gebouwde 'Et vitam venturi' majeur-fuga hecht gestructureerd en van ingenieuze versieringen voorzien, het stemmenweefsel zo helder als glas, in krachtige op- en neerwaartste toonladders die de aandacht gevangen houden. Hier is een componist aan het woord die niet alleen melodische schoonheid heeft te bieden, maar ook vooruitstrevende chromatiek en harmonische oorspronkelijkheid. Maar ook een componist die zijn operaverleden niet van zich af kón schudden, zoals in de tenoraria 'Domine Deus' die een waardige plaats in een al even waardige opera niet zou misstaan. De tempoaanduiding voor het schitterende Credo is hoogst origineel: Allegro cristiano! Een fraai staaltje a-cappellazang krijgen we in het slotdeel, het Agnus Dei voorgeschoteld, waarin de drievoudige oproep tot vrede van de alt door het onbegeleide koor wordt beantwoord en Rossini een sfeer weet op te roepen die in een klooster niet zou misstaan.

Het werk werd uitsluitend uitgevoerd in het bijzijn van Rossini, in de salon van de familie Pillet-Will. De componist behield het voor aan een kleine vriendenkring, maar in 1867 schreef hij uiteindelijk toch een orkestversie, in het geval dat anderen zich over de mis wilden ontfermden. In een brief uit maart 1866 blijkt al iets van Rossini's grotere ambitie om er een grootschalig georkestreerd werk van te maken voor uitvoering in de kerk, met inbegrip van vrouwenstemmen . De versie met twee piano's en harmonium bestempelde hij daarin als 'voorlopig'. Rossini had het kunnen verwachten: voor de inzet van vrouwenstemmen gaf het Vaticaan geen toestemming.

Uitvoering
De vocalisten jongleren zonder uitzondering in de bijzondere kunst van het begrip voor de toonkleuren van ieder ensemblelid, een eigenschap die alleen binnen het bereik van echt goede musici ligt en zich hier uitstrekt van het complexe contrapunt tot homofone a-cappellazang. Zij creëren met elkaar een naadloos geheel van een bijna instrumentale evocatieve reikwijdte, met superieure intonatie, goed gedoseerd vibrato en een ware pracht van timbres. Dit is typisch zo'n groep die in middeleeuwse muziek net zo'n diepe indruk weet te maken als in de lichte muze. Maar toch...

Voor deze opname werden weliswaar drie extra zangers (de alt Karin van der Poel, de tenor Mattijs Hoogendijk en de bas Wiard Witholt) aangetrokken, zodat het werk met acht vocalisten kon worden uitgevoerd. Quink (bestaande uit de sopranen Mariët Kaasschieter en Mariette Oelderik, de alt Marleene Goldstein, de tenor Harry van Berne en de bas Kees Jan de Koning) nam daarbij ook de solopartijen voor zijn rekening, maar de wat krappe bezetting voor deze bepaald niet 'kleine' mis maakt zich wel degelijk hoorbaar. In de fortissimo-passages is er vocaal te weinig kracht voorhanden, waardoor er geforceerd moet worden. Een ander bezwaar geldt de versmeerde Latijnse uitspraak: iedere syllabe dient echt precies te worden uitgesproken en dat gebeurt hier niet.

 
Het uit vijf leden bestaande vocaal ensemble Quink
   
   
   

De drie instrumentalisten (Leo van Doeselaar bespeelt een Pleyel-piano uit 1858 en Wyneke Jordans een Pleyel uit 1869, terwijl Dirk Luijmes zich aan een kunstharmonium van Mustel uit 1878 heeft gezet) zijn ideale begeleiders, die de kleuringsmogelijkheden van hun instrument maximaal benutten om afwisselend te schitteren en samen te smelten met de solistische en de koorpartijen. Van het wijd en zijd bekende pianoduo Van Doeselaar/Jordans wisten we dat allang, maar althans voor mij was Luijmes op harmonium hier toch een grote verrassing. Mogelijk heeft u ook op ander terrein van hem gehoord, want hij is ook musicoloog en publicist.

De opnamekwaliteit is subliem en daarmee een bijzonder sieraad dat perfect past bij de kwaliteit van de uitvoering. De mis werd in oktober 2004 opgenomen in de Doopsgezinde Kerk te Haarlem, onder het toeziend oog én oor van producer Peter Laenger (hij deed ook de editing en de mastering), en de balanstechnicus Markus Heiland.

Wie ook de orkestversie wil beproeven kan mijns inziens niet beter terecht dan bij de Decca-uitgave met het koor en orkest van het Teatro Comuncale di Bologna o.l.v. Riccardo Chailly (Decca 444.134-2).


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links