CD-recensie

© Aart van der Wal, april 2023

In het cd-boekje legt de cellist Nicolas Altstaedt een aantal zij het deels bekende maar daardoor niet minder interessante verbanden, te beginnen bij de brief die Schönberg schreef, niet lang nadat hij was getroffen door een ernstige hartaanval die hij alleen wist te overleven door een rechtstreekse injectie in het hart.

Hij schreef aan zijn arts Julius Bauer:

‘Ich finde, man sollte die Menschen trainieren, ihre Schmerzen richtig zu beschreiben…Ist ein stechender Schmerz, wie wenn man gestochen wird? Ein brennender, wie wenn man sich verbrennt? Ein ziehender, wie wenn man gezogen wird? Etc. – Was sind ausstrahlende Schmerzen? Was ist Krampf, was Kolik, was Asthma, etc. Was Atemnot?'

Het was een ervaring die – zo blijkt uit Schönbergs correspondentie met Thomas Mann en Hanns Eisler (beiden hadden zich eveneens als bannelingen in het zonnige Californië gevestigd) – in het uit 1946 daterende Strijktrio zijn sporen heeft nagelaten. Nog herstellende van de hartaanval die hem bijna het leven kostte begon hij op 20 augustus aan het uiteindelijke netschrift, eraan refererend als een ‘humorous representation of my illness.'

Fragment van het netschrift van op. 45 in Schönbergs handschrift

Schönbergs biograaf, de muziekwetenschapper Hans-Heinz Stuckenschmidt, beschreef het begin van het werk als volgt:

‘Die Schockwirkung der ersten Minuten ist unentrinnbar; sie stempelt das Werk als ein geniales Produkt der Angst, der Beklemmung, aus dessen fremdartigen Gestalten, Melodien, Klangen und Rhythmen uns aber unversehens ein Reich unirdischer und traumhafter Wahrheit anspricht.'

Het is zeker niet ver gezocht. Iets vergelijkbaars vinden we terug aan het begin van Mahlers Negende symfonie; al evenmin toevallig.

Ook het Kwintet (1942/44) van de oorspronkelijk in Kiëv geboren maar tevens de Zwitserse nationaliteit bezittende (hij had een Zwitserse vader en Russische moeder) Constanty Regamey (1907-1982) past in dit verhaal, zij het dat daarvoor wel een uitstapje moet worden gemaakt naar het werk dat direct op Schönbergs Strijktrio is gevolgd: Ein Überlebender aus Warschau. Het was immers Regamey die drie jaar eerder zijn Kwintet had voltooid en zich ten tijde van de Duitse bezetting en het getto van Warschau in het ondergrondse verzet verdienstelijk had gemaakt…en dankzij zijn Zwitserse pas de hel had overleefd. Zijn uitgebreide talenkennis (hij studeerde aan de universteit van de Poolse hoofdstad oosterse en oude talen) stelde hem in staat om berichten uit zijn Portugese en Roemeense informatiebronnen aan het verzet door te geven. Daarnaast smokkelde hij onder verschillende deknamen wapens, dollars en microfilms het land in en verborg hij onder de dekmantel van het Zwitserse Rode Kruis vluchtelingen in zijn woning. Hij voorzag zich in zijn levensonderhoud door als pianist in cafés op te treden. Dat Regamey een kleurrijke figuur was mag als understatement gelden.

Witold Lutoslawski, met wie Regamey als pianoduo regelmatig optrad, maakte in zijn memoires melding van de ‘sensationele uitvoering' van het Kwintet op D-Day, waarbij hij de loftrompet stak over de ‘buitengewone fantasie van de componist en in het bijzonder diens individuele aanpak van Schönbergs compositietechniek' (die van de bekende twaalftonen).

Niet zonder gevoel voor drama blikte Regamey op zijn periode in Warschau terug: ‘Ein Künstler, der ständig dem Tode nahe und sich zugleich dessen bewusst ist, dass sein Stück das letzte und vielleicht sogar das einzig überlebende ist, fühlt sich herausgefordert, in diesem einen Werk alles zu sagen.'

Regameys Kwintet blijft in alle drie delen ver verwijderd van dorre techniek. Integendeel, het gehele stuk stroomt over van inspiratie en inventiviteit, met bovendien talloze verrassingen die zich in het muzikaal geheugen zonder moeite vastpinnen.

Beide werken – Altstaedt laat er geen misverstand over bestaan – kennen een belangrijke paradox: het tweede deel van Regameys Kwintet, het ‘intermezzo romantico', is dodecafonisch uitgewerkt (ongetwijfeld met Schönberg als inspiratiebron), terwijl in Schönbergs Strijktrio geheel onverwacht juist de omgekeerde weg wordt bewandeld door de inbreng van de onvervalste Weense wals en van ‘engelenstemmen', waarvan we uiteraard weten wat de oorsprong ervan is geweest. Maar ook: twee componisten die toen aan de rand van de dood balanceerden, de een in het door oorlogsgeweld geteisterde Warschau, de ander in het veilige Los Angeles.

Daarom veel lof voor de repertoirekeuze, maar ook voor de zinderende uitvoeringen die bovendienn de grote technische kwaliteiten van deze zes musici zonder enig voorbehoud weerspiegelen. De fagottist Bram van Sambeek was al eerder betrokken bij de vastlegging van het Kwintet (klik hier).

De opnamen vonden plaats in het kader van het Lockenhaus Kammermusikfest in de Pfarrkirche in Lockenhaus in juni en juli 2022.

index