CD-recensie

© Aart van der Wal, september 2013

Het is mooi dat er componisten zijn die geen hedendaagse muziek schrijven met als voornaamste doel het behagen van de massa. Wie tegen de stroom inroeit oogst zelden lof, moet des te harder zwoegen en spekt de eigen kas niet, maar wie zomaar wat simpele melodietjes en akkoordjes neerpent die bij het grote publiek in de smaak vallen, kan er soms meerdere landhuizen van bekostigen. Een sprekend voorbeeld daarvan is de Italiaanse componist Ludovico Einaudi die grossiert in muzikale superkitsch en peilloze niemandalletjes, maar die toch maar tussen alle onvoorstelbaar drukke bedrijven door, net per vliegtuig aangekomen uit een of ander ver oord en nog amechtig door alle haast, mooi even in De Wereld Draait Door verscheen om daar een onnozel riedeltje weg te geven. De pianiste Hanna Devich, die onlangs een cd met delen uit Einaudi's Nightbook opnam, vergeleek hem zelfs met niemand minder dan Frédéric Chopin. Nee, sterker nog, zij vond diens Nocturnes minder emotioneel, minder romantisch en minder dynamisch dan Einaudi's nachtelijke toetsescapades (klik hier voor de recensie). Maar wie de moeite neemt om een miniatuur van Tristan Keuris naast dat van Einaudi te leggen, beseft alras waar de werkelijke kwaliteit van muziek in huist: in inventie en in timing.

Inventie en timing
De Duitse componist Enno Poppe (1969) schrijft geen music for the millions, zal nooit in DWDD verschiijnen, en wil dat ook niet. Hij is een avant-gardist, want van een jonge componistengeneratie die met nieuwe vormen experimenteert, zonder die doel op zich te maken. Poppe zet de meest uiteenlopende stijlelementen in om daarmee nieuwe muziek te creëren, zonder zich in de rol van de alleen maar terugkijkende postmodernist te terug te vallen, met als twee heel belangrijke basisingrediënten inventie en timing, de twee pijlers die het werk van Poppe schragen. Hij wil het zich niet gemakkelijk maken door met behulp van moderne technieken alleen maar tegen al die vroegere stijlen aan te leunen, zoals hij evenmin uit de smeltkroes der eeuwen het muzikale amalgaam wil smeden dat alleen maar schijnbaar eigentijds is. Laten we het serieus en onverschrokken onder ogen zien: een van de meest in het oog springende schaduwkanten van het postmodernisme is het gemakzuchtige epigonisme, de naäperij, onverschillig of het de muziek, de beeldende kunst, de literatuur of de dichtkunst betreft.

Jeugdherinneringen
Poppe heeft net zo goed jeugdherinneringen die zijn blijven hangen als u en ik. Soms zijn de herinneringen met nostalgie verbonden, of met een voorwerp, een liedje, een bepaalde geur, een bepaalde klank. Wie 'die tijd nog heeft meegemaakt' zal misschien niet prompt verrukt raken van de klanken van het Hammond-orgel (zo klonken bij ons thuis de medleys van Cor Steyn op het Hammond-orgel vaker dan me lief was), maar ik kan ze wel gemakkelijk associëren met bepaalde gebeurtenissen in mijn toen nog prille bestaan. Zo ongeveer moet het Enno Poppe ook zijn vergaan, al was dan wel niet Cor Steyn, maar waren het eerder de gospelmuziek, de jazzvirtuoos James Taylor, Deep Purple en last but not least Karlheinz Stockhausen met zijn Mikrophonie uit 1965 die de klankregisters van het Hammond-orgel exploreerden. Zelfs George Gershwin was ervan geporteerd, getuige ds aanschaf in 1935 van een Hammond-orgel.

Enno Poppe (r.) met collega Wolfgang Rihm

Poppe heeft zowel in het driedelige Arbeit als in Salz het Hammond-orgel werkelijk het volle pond gegeven, getuige de vele speltechnische 'Freudigkeiten' die hij voor dit instrument (en uiteraard voor de bespeler daarvan) heeft opgestapeld. En het moet gezegd, men kan Poppe om een boodschap sturen: op het gebied van klankkleur, ritmiek en harmoniek ontvouwt hij niet alleen nieuwe panorama's, maar haalt hij zijn ingenieuze pointillistische karaktertekeningen ook nog eens overtuigend door de microtonale mallemolen. Met behulp van computersoftware gaat in Arbeit de oorspronkelijke klank van het Hammond-orgel regelrecht het virtuele domein in, waardoor klankdifferentiatie tot een geheel nieuw begrip uitgroeit.

Differentiatie
Als er überhaupt een trefwoord zou kunnen dat deze gehele cd in slechts één woord recht doet, dan is het wel differentiatie, onverschillig of het de klank zelf, de melodische intervallen of de harmonie betreft. Poppe toont zich een meester in het uitbouwen (en vaak ook uitvergroten) van de cel naar motief (tot een thema komt het meestal nooit). Differentiatie is zijn ductus, met een voorkeur van eenlettergrepige woorden. Evenals bij de muzikale cel komen er na verloop van tijd meerdere lettergrepen bij, rijgen zij zich aaneen, wat overigens niet betekent dat daardoor het muzikale discours ook langer wordt: bij Poppe kan een eenlettergrepig woord zich over twintig maten of nog meer uitstrekken:, als een expanderendt melisme. 'Ausweitung des Tonraumes' lijkt voor Poppes muziek een passende omschrijving.

De titels die Poppe zijn stukken meegeeft zijn in ieder geval geen passende omschrijving waarmee we gelijk uit de voeten kunnen. De componist geeft ons het best denkbare advies: neem ze toch vooral niet al te serieus en breng ze eerder in verband met 'Assoziationsräume': de associatie moet het doen en niet de titel als zelfstandig subject. Vrij baan dus voor allerhande muzikale curiositeiten en exotica die met geen mogelijkheid in de een of andere titel kunnen worden gevangen. Het mocht wat!

Poppes traject als componist loopt van de relatief gemakkelijk aansprekende 'Hausmusik' tot de meest complexe grote vormen. Wat ze evenwel alle met elkaar gemeen hebben is de heldere betoogtrant en de transparantie in de stemvoering, hoe ingewikkeld sommige texturen ook zijn geconipieerd. Dat zegt ook iets over Poppes verbeeldingskracht in het eigentijdse idioom. Hij is een vakman die precies weet wát hij neerschrijft en dat scheelt zowel tijdens repetities als na een uitvoering veel correctiewerk.

Een kwestie van dúrven
Poppe zal zich gelukkig hebben geprezen met de musici die zich op deze cd en onder zijn leiding voor zijn werk hebben ingezet. Het ensemble mosaik (fluit, hobo, klarinet, saxofoon, viool, altviool, cello, piano, keyboard en slagwerk) is een topensemble dat evenals ons Asko!Schönberg gepokt en gemazeld is in het eigentijdse repertoire. Met de componist als hun leidsman had men het niet beter kunnen treffen: alles uit eerste hand zogezegd. Ook countertenor Daniel Gloger en 'virtueel' Hammond-organist Ernst Surberg zullen baat hebben gehad bij hun samenwerking met Poppe, want dit zijn ook in grafisch opzicht bijzonder lastige partituren.. Het kostte me zelf nogal wat moeite om het een en ander te doorgronden, laat staan om de muziek te spelen... Dit is een kostelijke cd voor hen die dúrven, met voor de Spotify-abonnees het voordeel dat ze alleen maar hoeven aan te klikken om te proeven, waarbij voor iedereen geldt: even weg van de gebaande paden, het Nieuwe lonkt! Nu ik het toch over dúrven heb: het Kairos-label excelleert in cd's met uitsluitend nieuwe composities. Wat daarbij opvalt is de voortdurend hoge kwaliteit van zowel de opname als de documentatie. Kairos is net zo avontuurlijk als bijvoorbeeld Wergo en ECM, die bereid zijn om in dergelijk 'lastig' repertoire te investeren. Voor de liefhebbers van eigentijdse muziek of zij die de stap voor het eerst willen wagen, betekent dit in de praktijk dat dit de enige manier is om daarmee in contact te komen. Althans op de concertprogramma's in ons land staan dergelijke composities niet, terwijl de omroep er geen belangstelling voor heeft. Zo blijft veel baanbrekend werk verscholen achter de coulissen. Het kan niet vaak genoeg worden gezegd: de culturele armoede die ons overal omgeeft kan alleen worden doorbroken met labels als Kairos. Treurig maar waar.

index