CD-recensie
© Aart van der Wal, juni 2010
 |
Larcher: Böse Zellen (voor piano en orkest) (2006/07) - Still (voor altviool en kamerorkest) (2002/04) - Madhares (Strijkkwartet nr. 3) (2006/7).
Till Fellner en Thomas Larcher (piano),
Kim Kashkashian (altviool), Quatuor Diotima, Münchener Kammerorchester
o.l.v. Dennis Russell Davies.
ECM New Series 2111 476 3651 • 66' •
 |
|
Thomas Larcher |
De Oostenrijkste componist en pianist Thomas Larcher (Schwaz bij Innsbruck, 1963) timmert behoorlijk aan de weg en weet zich daarbij verzekerd van de bijval van niet de geringsten onder de musici, zoals de bariton Matthias Goerne, de violiste Isabelle Faust, de pianisten Leif Ove Andsnes en Till Fellner, het Artemis Quartet en het London Sinfonietta. Zij allen speelden en spelen opdrachtwerken van deze muzikale en zeer creatieve bouwmeester wiens partituren in het begeleidende cd-boekje terecht worden omschreven als 'Musik in Klang abstrahierte Architektur, Baupläne tonaler Räume uns Klang-Räume'. Toegegeven, daaronder kunnen bijvoorbeeld ook de symfonieën van Anton Bruckner worden verstaan, maar enigerlei verwantschap met deze klankarchitect uit Sankt-Florian ontbreekt geheel. Waar Bruckners gigantische bouwsels in een relatief heldere structuur gevangen zijn, gaat Larcher zowel horizontaal (melodiek) als verticaal (harmonie) een geheel andere weg door juist ieder logisch dictaat welbewust uit de weg te gaan. In Böse Zellen - de titel is niet alleen afkomstig van de gelijknamige film van Barbara Albert, maar eveneens op een echte celstructuur gestoeld - is het centrale thema de onmogelijkheid om het leven uit zichzelf richting te geven. Zoals hij het zelf omschreef: "Während der Komposition begleitete mich dieser Film, gab meinem Stück jedoch kein Programm. Vielleicht bestehen Analogien in der Bauweise, in der Struktur, im Umgang mit der Form, in der Offenheit der Bauweise, im Nebeneinanderstehen von Menschen, Eindrücken, Empfindungen, Strukturen … Für mich bleibt als Grundeindruck die Nachzeichnung von „horizontalen Strukturen“ im Leben, die Schilderung der Unmöglichkeit, dem Leben von sich aus die Richtung geben zu können. Es gibt darin viele Versuche, Richtungen zu finden, Perspektiven vorsichtig oder vehement zu ertasten oder zu erzwingen."
Over dictaat gesproken: het stuk is een opdrachtwerk dat uiteindelijk een geheel andere richting uitging dan door de opdrachtgever was aangeduid: het moest volgens Frans Xaver Ohnesorg een werk zijn dat dezelfde orkestratie had als Mozarts Pianoconcert KV 482 en door de solist zelf aan de piano kon worden gedirigeerd. Het stuk zou ten doop worden gehouden tijdens het Ruhr Pianofestival in Essen, in 2006. Niet dus. Larcher lapte het 'voorschrift' aan zijn laars en schreef het vierdelige Bose Zellen voor piano, fluit, piccolo, klarinet, fagot, contrafagot, strijkers, klokkenspel, vibrafoon, celesta, bekkens, koeienbellen, tam-tam, watergong, olievat en metaalfolie. Het werk kreeg keurig zijn bedoelde première, op 19 juli 2006 door het Münchener Kammerorchester onder leiding van Dennis Russell Davies.
In het programmaboekje van de Mozartwoche 2003 beschrijft Larcher zijn tweedelige Still voor altviool en kamerorkest uit 2002, een opdrachtwerk van het Stuttgarter Kammerorchester en de Internationale Stiftung Mozarteum, als een stuk dat, evenals een stilstaand videobeeld, in zijn bevroren toestand aan een bewerking wordt onderworpen, of juist niet. Larcher: "Het interessante daarvan zijn meestal de details die men (dan) kan waarnemen en die, wanneer het beeld zou bewegen, of verloren gaan of heel anders worden waargenomen. Dienovereenkomstig gaat het in mijn stuk ook om stilstand en beweging. Maar het gaat tevens om introspectie en activiteit. Still betekent echter natuurlijk ook (gewoon) stilte. En juist de stilte is een begrip dat ik in het bijzonder met de altviool associeer." Still ging in première in Salzburg op 2 februari 2003, tijdens de Mozartwoche in Salzburg, met de altvioliste Kim Kashkashian en het Stuttgarter Kammerorchester onder leiding van Dennis Russell Davies.
 |
| Uit een schetsboek van Thomas Larcher |
Madhares is Larchers Derde strijkkwartet. De vijf delen hebben merkwaardige titels: 1. Madhares (andante) - 2. Honey from Anopolis (adagio - attaca) - 3. Sleepless I (attaca) - 4. Sleepless II / Madhares (very fast) - 5. A song from? (allegretto). De opdracht stamt van wederom de Internationale Stiftung Mozarteum, en van Chamber Music Festival Cincinnati. De eerste uitvoering vond plaats tijdens de Mozartwoche 2008, op 29 januari, door het Artemis Quartet, aan wie het werk ook is opgedragen.
De violist moet er niet tegenop zien om met een biljartbal de snaren van zijn veelal kostbare instrument te bekloppen. Zacht weliswaar, maar toch. Waarom een biljartbal? Ach, het had misschien net zo goed een ander soort bal kunnen zijn, of misschien wel een kogel: het strijkkwartet dat als een kogel door de ruimte schiet en overal tegenaan stoot. Op het podium ziet het er vreemd uit, de violist die zijn instrument over de knie legt en met de biljartbal of een ander rond voorwerp (bijvoorbeeld een muntstuk, dat mag hij van de componist helemaal zelf bepalen) een soort tremolo op verschillende plekken op de snaren en dus op verschillende toonhoogten ten beste geeft. Het moet in ieder geval het soort geluid voortbrengen dat sterk overeenkomt met dat van de mandoline, want dat is wat Larcher betreft wel de bedoeling van deze zo bijzondere (be)handeling. Men vergisse zich echter niet: Larcher heeft hier niet een buitenmuzikaal fenomeen willen etaleren, maar het 'balspel' doelbewust onderdeel gemaakt van de werkstructuur, door het geleidelijk aan deelgenoot te maken van de strijkersklank: de instrumenteren fungeren niet langer alsop zich staande Kugelgestalt, maar als vier autonome individuen die onafhankelijk van elkaar musiceren. Met name in het derde deel verlangt Larcher van de vier strijkers dat ze naast en over elkaar heen met ieder zijn eigen tempo en een razende motoriek bij wijze van spreken een wedstrijd met zichzelf spelen. Niet in de zin van een vrije improvisatie, maar op basis van door Larcher precies uitgeschreven noten. Alleen in de snelheid is eenieder dus vrij, met de bedoeling aldus enorme Steigerungen te laten ontstaan. Het is het model dat onder anderen Louis Andriessen toepaste in zijn Workers Union. De Amerikaanse componist Morton Feldman had het al eerder uitvoerig toegepast: hij had de noten precies in de partituur genoteerd, maar het stond de musici vrij om zelf de tijdsduur van hun partij te kiezen, zij het in tegenstelling tot in Larchers Still binnen het door de dirigent gegeven basistempo. Larchers aleatoriek is aan grenzen gebonden. Dat geldt overigens niet voor de volstrekt nieuwe klankmengsels die Larcher in zijn composities verwerkt. Wie op zoek is naar een oorspronkelijke klanktaal kan in het werk van Larcher zijn hart ophalen.
Larchers 'slapeloze' tonaliteit vormt slechts een deel van het gediversificeerde materiaal dat hij voor zijn composities inzet. Zeker, hij schrijft gemakkelijk in zoiets basaals als C-groot, maar dat lijkt eerder een doekje voor het bijna letterlijke bloeden, want de vier strijkers worden met bijna bovenmenselijke speltechnische problemen geconfronteerd, die zij alleen met de allergrootste moeite kunnen oplossen. Dat levert op zich een muzikale spanning op die ertoe doet.
Madhares ontstond in Kreta, waar Larcher zich voor het componeren ervan had teruggetrokken. De titels van het stuk verwijzen er ook naar: Van zijn vakantiewoning in het dorp Finix wandelde hij naar Anopolis, om daar honing te kopen. De titel Madhares verwijst naar de naam van de Witte Bergen op Kreta.
 |
| De Madhares op Kreta |
ECM legt altijd veel eer in met geweldige uitvoeringen en een dito opnamekwaliteit naast een indrukwekkende toelichtingen in het cd-boekje. Ook nu worden we weer niet teleurgesteld. Böse Zellen en Still werden in augustus 2008 opgenomen in de Bavaria muziekstudio's in München; Madhares in juli 2009 in de Liederkranzhalle in Stuttgart. Wie durft wacht een bijzonder avontuurlijke reis die nieuwe en diepe indrukken achterlaat.