Korngold: Pianotrio nr. 1 in D, op. 1 - Vioolsonate in G, op. 6 - Tanzlied des Pierrot op. 12 (uit Die tote Stadt)

Bruno Monteiro (viool), Miguel Rocha (cello), João Paulo Santos (piano)
Et'cetera KTC 1774 • 68' •
Opname: febr. 2023, Auditório Caixa Geral de Depósitos, ISEG, Lissabon

---

Erich Wolfgang Korngold (1897-1957), de zoon van Julius Korngold (1860-1945), de Weense muziekpublicist en protégé van de alom gevreesde criticus Eduard Hanslick, leek net zo'n wonderkind als Mozart: hij was nauwelijks negen jaar jong toen hij al zijn cantate 'Gold' afleverde. Gustav Mahler - die door de invloedrijke Julius in de pers door dik en dun werd verdedigd - was daar zo enthousiast over dat hij de piepjonge componist prompt tot 'genie' bestempelde en ervoor zorgde dat hij lessen kon volgen in de compositieklas van Alexander von Zemlinsky. Al spoedig daarna werd de aan het Weense conservatorium verbonden Robert Fuchs zijn leraar.

Het was Zemlinsky die op 4 oktober 1910 Korngolds kersverse ballet Der Schneemann aan de Wiener Hofoper introduceerde, waarna het stuk niet zonder succes her en der in Duitsland en Oostenrijk werd uitgevoerd. Ook andere componisten van naam onderkenden Korngolds talenten. Zo roemde niemand minder dan Richard Strauss de vormvastheid en de stijl in de composities en hij stak evenmin onder stoelen of banken dat die 'dekselse knaap' toch wel erg veel in zijn mars had. Wie kon nog zo jong zulke muziek met zoveel uitdrukkingskracht schrijven?

Korngold was nog geen twintig toen ook Bruno Walter zich over zijn geesteskinderen ontfermde. Al in 1916 dirigeerde Walter niet minder dan twee opera's van Korngold: Violante en Der Ring des Polycrates, beide in het Zuid-Duitse operawalhalla, de Staatsopera in München. Welke zo jonge componist was dat ooit in de schoot geworpen? Zeker, beide avondvullende werken zaten weliswaar boordenvol Tristan-chromatiek, echter vrijwel iedereen kon in het originele, zelfs tamelijk overmoedige gebruik van o.a. tritonus en overmatige septiem het vooruitstrevende karakter van deze muziek herkennen.

De opera Die tote Stadt beleefde in 1920 in Hamburg zijn première, direct gevolgd door uitvoeringen in Keulen. De pas 23-jarige Korngold, inmiddels chef van de Staatsopera in Hamburg, kreeg onder zijn eigen baton alle gelegenheid zijn eigen werk uit te voeren, maar dat nam niet weg dat het succes uiteindelijk toch door het grote publiek werd bepaald. Een definitieve doorbraak leek in het verschiet te liggen (de opera staat ook vandaag nog op het repertoire van alle bekende operahuizen), maar het pakte anders uit.

	Erich Wolfgang Korngold

Naarmate de jaren twintig vorderden en de Tweede Weense School verder oprukte, vond Korngold als 'moderne' componist daarin geleidelijk aan toch zijn Waterloo. Her en der klonk het verwijt dat hij bleef vasthouden aan de tonaliteit, geen aansluiting zocht bij de avant-garde en dat hij zich verre hield van de 'Neue Sachlichkeit'. Waarom hij wel werd geslachtofferd en de aan de postwagneriaanse chromatiek vasthoudende Richard Strauss niet, kan mogelijk worden verklaard uit het feit dat Strauss, toen rond de zestig, dieper en breder in het muzikale leven stond, over nog betere (pers)relaties beschikte en bovendien meer potten op het vuur had. Hoe het ook zij, Korngolds mysterieopera Das Wunder der Heliane uit 1927 (hij vond het zijn beste werk tot nu toe) moest het afleggen tegen Ernst Kreneks jazzy opera Jonny spielt auf, die in 1929 in Leipzig zijn eerste uitvoering beleefde en de componist prompt op de kaart zette.

Gedesillusioneerd gooide Korngold het over een geheel andere boeg, die van de operette, daartoe aangespoord door Max Reinhardt, de theaterregisseur die samen met de schrijver en librettist Hugo von Hofmannsthal en Richard Strauss de Salzburger Festspiele had gegrondvest. Korngold boekte in het lichtere repertoire zeker succes, maar het opkomende antisemitisme maakte hem het leven steeds moeilijker. Vanaf 1934 haalde Reinhardt hem naar Hollywood, toen al het mekka van de filmindustrie, voor de filmmuziek bij Shakespeares Midzomernachtsdroom, een bewerking van de gelijknamige toneelmuziek van Mendelssohn. Na een korte onderbreking in Wenen (daar voltooide Die Kathrin, zijn laatste opera) vestigde hij zich in Hollywood, waar hij een graag geziene componist van filmmuziek was. Het legde hem geen windeieren. Zijn vruchtbare verbintenis met Warner leverden zelfs twee Oscars op: 'Anthony Adverse' in 1936 en 'The adventures of Robin Hood' in 1938.

Na de oorlog had Korngold goede hoop dat hij zich in Oostenrijk weer als belangrijk componist kon vestigen, maar de lokale pers sloeg die nogal hardhandig de bodem in. Men zag niets meer in de 'componist van filmmuziek', die er bovendien nog een ouderwetse componeerstijl opnahield. De Weense première van Die Kathrin werd een regelrechte flop, de evident laatromantische stijl tot op het bot neergesabeld in de pers. Er vloeide nog wel het nodige uit zijn pen, zoals het Derde strijkkwartet, het Vioolconcert (Jascha Heifetz was er in die jaren de belangrijkste pleitbezorger van) en de Symfonie in Fis, maar het gebrek aan 'Resonanz' maakte van Korngold tenslotte toch een verbitterd mens. Zo stierf hij ook in 1957, in zijn geliefde Hollywood.

Een naamloos maar geweldig Portugees trio
Wel of geen gelegenheidstrio, in ieder geval is het samenspel van deze drie Portugese musici van een dusdanig hoog kaliber dat ik eigenlijk voetstoots aanneem dat ze al jaren met elkander optrekken. Duidelijk is ook dat ze zich aan deze drie stukken sterk verwant voelen. 'Hautnah', zoals onze oosterburen plegen te zeggen, gevat in een riant kleurenpalet. Dat geeft deze muziek, die veel weerbarstige momenten telt, vleugels. Het valt moeilijk voor te stellen dat Korngold pas 13 was toen hij het Pianotrio componeerde, maar er kan op grond van de historische bronnen geen twijfel over zijn. Zo ongeveer hetzelfde kan worden gezegd van de Vioolsonate, die drie jaar later ontstond, met Korngolds dank aan de violist Carl Flesch en de pianist Artur Rubinstein (aan wie Korngold het stuk ook opdroeg), die hem van waardevolle technische adviezen voorzagen. Wat niet wegneemt dat we we te maken hebben met uitgesproken 'volwassen' werken die door de drie Portugese musici ook zo werden benaderd. Wat overigens ook moeilijk anders kan, want de Vioolsonate behoort ongetwijfeld tot een van de lastigste in zijn soort, zowel technisch als interpretatief. In het pulsieve Pianotrio treft mede de nauwelijks aflatende rusteloosheid, de exorbitante harmonische sprongen en de creatieve durf die eruit spreekt. Karakteristieken die we deels ook terugvinden in de Vioolsonate en die door deze musici niet worden afgevlakt noch benadrukt, precies goed dus. Balans is een belangrijke component in iedere uitvoering, zowel puur technisch (samenspel) als in termen van dynamiek en expressie. Als er hoogtepunten in de Laatromantiek zijn aan te wijzen, dan horen deze twee werken er zeker toe. Dde vertolkingen zelf, het een vloeit voort uit het ander, laten geen enkele ruimte voor een andere opvatting.

Het sluitstuk is de bewerking voor cello en piano van het Tanzlied des Pierrot uit de opera Die tote Stadt, dat bijzonder fraai contrasteert met de twee voorafgaande werken: het is niet alleen in deze transcriptie een echt salonstuk pur sang, waarvoor Fritz Kreisler zich niet zou hoeven te schamen. Van de opera stammen meer bewerkingen, alle van de hand van Korngold zelf. Ook dat vak beheerste hij tot in zijn vingertoppen.

Samengevat alle reden (de prachtige opname is er tevens een) dus om op deze wijze met deze muziek kennis te maken.