CD-recensie

 

© Aart van der Wal, december 2012

 

 

(Chr.) Gibbons: Anthems, motetten, fantasieën en voluntaries

Not unto us, Lord - Voluntarie in C - Above the stars my Saviour dwells - Fantasy-suite in d - Ah, my soul, why so dismayed - Organ voluntary in C - O bone Jesu - A voluntary for ye duble organ in a - Fantasia - The Lord said unto my Lord - Verse for the double organn in d - Fantasy-suite in F

Academy of Ancient Music, Choir of the Academy of Ancient Music o.l.v. Richard Egarr (orgel)

Harmonia Mundi HMU 807551 • 63' •(sacd)

Opname: november 2010, All Hallows' Church, Gospel Oak, Londen


De bloei van het Engelse muziekleven in de zestiende eeuw hangt nauw samen met het (schrik)bewind van Henry VIII (1491-1547), de door de Tudor-dynastie voortgebrachte koning van Engeland en later ook Ierland (1509-1547). Hij was niet zo'n leeghoofd als menige andere vorst, maar een niet van intellect gespeende soeverein die grote belangstelling koesterde voor de wetenschap en de schone kunsten. Tegelijkertijd was hij een despoot die er geen enkele moeite mee had om zijn tegenstanders voorgoed het zwijgen op te leggen. Ook met menige echtgenote ging hij niet al te zachtzinnig om: van de zes die hij 'versleet', liet hij er twee onthoofden. Het huwelijksleven eiste duidelijk zijn tol, ook in religieus opzicht: toen de Kerk van Rome bij monde van de paus in 1532 weigerde om in te stemmen met de ontbinding van Henry's eerste huwelijk, maakte hij met diezelfde kerk - zo was zijn 'stijl' als heerser nu eenmaal - korte metten door de Anglicaanse Kerk geheel en al van Rome los te koppelen. Daarmee schiep hij tevens ruim baan voor de door de protestanten geleide reformatie. Echter, het schisma bracht eerder een politieke dan een religieuze omwenteling teweeg. Eerst tijdens de regering van Edward VI (1547-1553), deden zich op het kerkelijke vlak grote veranderingen voor. Zo werd in de Act of Uniformity vastgelegd dat de liturgie gestoeld diende te zijn op The English Book of Common Prayer. Engelstalig dus. Koningin Maria I (1553-1558) zorgde weliswaar voor de herintrede van het roomse katholicisme, maar dat duurde slechts kort. Nadat Elizabeth I in 1558 de koningsscepter had overgenomen werd de Engelse liturgie weer hersteld en werd de anglicaanse (staats)kerk vormgegeven zoals die eigenlijk nu nog steeds bestaat.

Dat Henry VIII nog voldoende tijd wist vrij te maken voor kunst en cultuur mag een wonder heten, want de oorlog tegen Frankrijk en Schotland slokte veel energie op, terwijl hij daarnaast te maken had met tegenstanders dichter bij huis die hij een kopje kleiner moest maken, waarbij de meest afgrijselijke middelen overigens niet werden geschuwd. Daaronder ook 'ketters' als de componist en organist John Marbeck (of Merbecke, ca. 1510-ca. 1585), een begaafd contrapuntist en schepper van missen en motetten, maar die vooral bekendheid verwierf als grond legger van de Angelicaanse kerkzang. Het reeds genoemde 'English Book of Common Prayer' bevat een grote verzameling 'stemmige' gezangen, die zijn ontleend aan het gregoriaans, maar dan in zeer eenvoudige koraalzetting. Het redde hem uiteindelijk niet van de martelkamer en de hakbijl.

Tijdens het bewind van Henry VIII was het Thomas Tallis (1505-1585) die de grootste invloed heeft uitgeoefend op zijn tijdgenoten, waaronder William Byrd (ca. 1543-1623) en Orlando Gibbons (1583-1625). 'Tallis is dead and music dies'. Zo beschreef William Byrd niet alleen het heengaan van zijn grote leermeester, maar ook de enorme betekenis die Thomas Tallis voor de muziek had gehad. En groot was Tallis, in termen van veelzijdigheid, inventie, expressie, vakmanschap en het gemak waarmee zijn composities tot de harten van zijn landgenoten wist door te dringen. Lyriek en drama, diepzinnigheid en schoonheid, distantie en extase, transparantie en verdichting, het zijn al deze eigenschappen die dwars door zijne muziek flaneren.
De grote aantrekkingskracht ervan is ook na bijna vijf eeuwen niet verflauwd. De in het Latijn en het Engels geconcipieerde kerkgezangen ontstonden onder het bewind van Tudor-dynastie, wat Tallis' aanpassingsvermogen danig op de proef moet hebben gesteld. De ene vorst wilde uitsluitend Latijnse, de andere alleen Engelse teksten, maar ze hadden ieder ook zo hun eigen opvatting over 'stijlzuiverheid'. Dat zien we in deze muziek ook terug. In Tallis' vroege werk was zijn leraar John Tavener (1490-1545) het grote voorbeeld.

Christopher (1616-1676), de tweede zoon van Orlando Gibbons, zong als koorknaap in de Chapel Royal en studeerde compositie bij zijn vader, toen de belangrijkste kerkmusicus aan het hof van James I en later Koning Charles (waar ook de bekende componist van de instrumentale suite, William Lawes [1602-1645], werkzaam was). Orlando werd niet oud: hij stierf in zijn 42ste levensjaar, waarna Christopher naar Exeter verhuisde, om bij zijn oom (de oudste broer van zijn vader), Edward Gibbons, tijdelijk zijn intrek te nemen. Ook Edward had een loopbaan in de muziek opgebouwd: hij genoot een grote reputatie als kerkmusicus in Londen en als koorleider ('Master of the Choristers') van Exeter Cathedral. Christopher moet ook van oom Edward veel wijze lessen hebben gekregen, want al spoedig had hij zich opgewerkt tot organist en 'Gentleman Chorister' van de Chapel Royal en zelfs Westminster Abbey. Hij kreeg een vaste aanstelling als organist van Winchester Cathedral, in Hampshire, als opvolger van Thomas Holmes. In deze kerk is in 1817 de bekende Engelse auteur Jane Austen bijgezet.

Het zat Christopher Gibbons evenwel niet mee. In 1641 begon het drama van de Engelse burgeroorlog, die tevens een rigoureus einde maakte aan de Engelse kerkmuziek. Voor Gibbons betekende dit einde van deze oefening en het begin van een nieuwe: hij week niet, zoals zoveel anderen, uit naar het continent, maar vocht zij aan zij met de 'royalisten', waaraan pas in 1651 een einde kwam na de Slag om Worcester. Gibbons pakte zijn boeltje en verhuisde naar Londen, waar hij zijn soldatenplunje verruilde voor hofkleding: Na de terugkeer van Charles II (Charles I was geëxecuteerd) kon de loyale 'royalist' Gibbons meteen aan het hof aan de slag als kerkcomponist, waar hij al spoedig de belangrijkste muzikale vertrouweling van de koning werd. Gedurende de laatste vijftien jaar van zijn leven speelde hij tevens een belangrijke rol in de muzikale opvoeding van menige latere beroemdheid, met name Henry Purcell, Pelham Humfrey en John Blow.

Zo bekend als hij in die jaren was, zo onbekend is zijn werk nu. Richard Egarr, van oorsprong musicoloog, moet zich het lot van deze vrijwel vergeten muziek hebben aangetrokken en gezegd moet worden dat in de instrumentale stukken (de suites zijn duidelijk geënt op de riante voorbeelden van William Lawes!) hij waarschijnlijk niet te overtreffen is: er wordt met grote overtuigingskracht en spelplezier gemusiceerd, Egarr en het ensemble gelóven duidelijk hoorbaar in de spirituele kracht in deze muziek, een beeld dat nog eens wordt versterkt door de vlekkeloze techniek die deze instrumentalisten hier stuk voor stuk demonstreren. Als het van oorsprong geen echte meesterwerken zijn, dan worden de fantasiesuites en orgelvoluntaries hier wel als zodanig voorgesteld. Jammer alleen dat het vocale ensemble in de motetten en antifonen dat niveau niet haalt: de indruk bestaat dat men niet goed op elkaar is ingespeeld en dat het majestueuze karakter van sommige van de stukken herhaaldelijk ondersneeuwt door gebrek aan homogeniteit, tekortschietende Latijnse dictie, soms ongelijke inzetten en balansproblemen. Het is duidelijk dat Egarr er niet in is geslaagd om solisten en koor op een lijn te krijgen. Het nogal zwabberige geheel doet daardoor helaas afbreuk aan de kwaliteit van deze koorcomposities. Aan de opname ligt het niet: die is van uitstekend gehalte. De door Richard Egarr zelf verzorgde toelichting is zoals altijd helder en concies. In de titelvermelding wijst overigens niet op een fout. In het Oud-Engels werd het soms zo geschreven, dus niet met y. Iets soortgelijks geldt voor woorden als 'Duble Organ' en 'Double Organn'.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links