CD-recensie
© Aart van der Wal, mei 2011
 |
Dessau: In memoriam Bertolt Brecht (1957) - Symfonie nr. 2 (1934/62) - Danse et chanson (1937) - Examen et poème de Verlaine (1938) - Les Voix (1939) - Sinfonie in einem Satz (1926)
Ksenija Lukic (sopraan), Manuela Bress (mezzosopraan), Holger Groschopp (piano), Deutsches Symphonie-Orchester Berlin o.l.v. Roger Epple
Capriccio 5019 • 70' •
Dat Capriccio deze stukken van de Duitse componist Paul Dessau (1894-1979) op cd heeft laten zetten is een daad van belang, want zijn muziek prijkt al jaren op geen enkel concertprogramma; en niet alleen bij ons. Nog treuriger is misschien dat in de meeste muziekhandboeken Dessau wordt afgeschilderd als een randfiguur of dat zijn naam daarin niet eens voorkomt. Vergeten is dat hij de belangrijkste componist van de DDR was wiens werk ook voor andere componisten van grote betekenis is geweest. Mogelijk houdt die zo langzamerhand chronische onbekendheid ook verband met het aanzien dat Dessau in het voormalige Oostblokland genoot en waarbij tevens het gebrek aan literatuur over Dessau een rol kan hebben gespeeld: de drie belangrijkste boeken die over hem zijn verschenen waren van de hand van Fritz Hennenberg en werden alleen uitgegeven in de DDR: 'Dessau-Brecht. Musikalische Arbeiten (Berlijn 1963), 'Paul Dessau. Eine Biographie' (Leipzig 1965) en 'Paul Dessau für Sie porträtiert' (Leipzig 1974).
 |
|
| Paul Dessau en Bertolt Brecht |
Dessau stond ook in de praktijk heel dicht bij de muziek. Dat moet al heel vroeg zijn begonnen, want hij was nog maar nauwelijks elf jaar toen hij - gestimuleerd door zijn opa, een bekend voorzanger in de plaatselijke synagoge - al met zijn kleine viool publieke optredens in zijn geboortestad Hamburg gaf. Maar niet uit iedere jonge, veelbelovende violist groeit een Heifetz. Vijf jaar later liet hij zich inschrijven op het Berlijnse Klindworth-Scharwenka conservatorium, maar hij kreeg al spoedig het advies om zijn viool aan de wilgen te hangen: zijn docent zag te weinig talent in Dessau. Het besluit om dan maar dirigent te worden was snel genomen. Dat pakte uiteindelijk goed uit, want nog maar net vierentwintig volgde al zijn benoeming als dirigent van de Kammerspiele in Hamburg, voor welk ensemble hij ook ging componeren.
Na tevens te hebben gedirigeerd bij operahuizen in Keulen en Mainz volgde in 1925 op initatief van Bruno Walter Dessau's benoeming tot chef-dirigent (toen nog in naam de eerste kapelmeester) van de gerenommeerde Städtische Oper in Berlijn. Ondanks zijn successen trok het componeren hem toch meer; en niet in de laatste plaats het schrijven van filmmuziek, toen een zeer lucratieve bezigheid. De opkomst van de nazi's bracht hem in 1933 in Parijs, waar hij kennismaakte met de van oorsprong Poolse componist, theoreticus, dirigent en didacticus René Leibowitz, die hem het twaalftoonssysteem bijbracht. Toen de Duitsers Frankrijk aan hun zegekar bonden moest Dessau opnieuw de wijk nemen, ditmaal naar Amerika, waar hij in Hollywood al spoedig als filmcomponist aan de slag kon en waar hij in contact kwam met Bertolt Brecht, die al in 1938 in Amerika zijn toevlucht had gezocht,.nadat hij in 1933 eerst nog naar Denemarken was uitgeweken. Niet omdat hij joods was, zoals Dessau, maar omdat hij door de nationaalsocialisten werd vervolgd voor 'hoogverraad' na de opvoering van zijn toneelstuk 'Die Maßnahme'. De samenwerking tussen Dessau en Brecht bleek zeer vruchtbaar: zo schreef Dessau nog tot ver na de oorlog de muziek bij een groot aantal toneelstukken van Brecht, waaronder 'Mutter Courage', 'Der gute Mensch von Sezuan', 'Die Ausnahme und die Regel', 'Mann ist Mann' en 'Furcht und Elend des Dritten Reiches'.
In 1948 verliet Dessau de VS om zich zich in Oost-Berlijn te vestigen. In 1952 volgde daar zijn vaste aanstelling als muziekdocent aan de Akademie der Künste; zeven jaar later werd hij daar tot professor benoemd. Het laatste waaraan hij werkte was de opera Leonce und Lena, waarvan hij de première in Berlijn op 24 november 1979 niet meer mocht meemaken: Dessau stierf enige maanden eerder in Berlijn, op 28 juni.
Misschien dat we nu daarover de wenkbrauwen fronsen, maar vanaf de jaren dertig geloofden links georiënteerde kunstenaars in de gedachte dat de kunst goed bruikbaar was om het volk tot politieke actie te bewegen. Kunst hoorde niet op een een elitair platform thuis, maar moest vooral dienstbaar zijn aan het volk en deel uitmaken van de sociale beweging, van de arbeidersklasse. Die stroming kende veel aanhangers, waaronder Dessau, Hanns Eisler (die eveneens naar Hollywood was uitgeweken en filmmuziek schreef) en Kurt Weill (die in 1935 naar New York was uitgeweken, waar intussen ook Brecht was gaan wonen).
Eisler was een van de eerste kunstenaars die kort na de oorlog rechtstreeks te maken kreeg met de Amerikaanse heksenjacht op (vermeende) communisten. Zo circuleerde er in Hollywood een 'blacklist' met daarop de namen van 'ongewenste' personen die door de filmstudio's een 'Berufsverbot' was opgelegd. Eisler stond op die lijst. Toen hij, de 'Karl Marx van de muziek', zoals hij door een lid van de commisie voor on-Amerikaanse activiteiten werd betiteld, in 1948 uiteindelijk het land werd uitgezet was zijn eindbestemming eveneens de DDR: voor hem, maar ook voor kunstenaars als Dessau, Brecht en Eisler, de anti-communistische beweging te sterke raakvlakken ontwikkeld met het door hen zo verfoeide nationaalsocialisme. Daarmee lag voor hen de weg naar het communisme open.
Zoals zovele componisten achter het IJzeren Gordijn schreef Dessau muziek met een dubbele pen: hij schreef zowel de stukken die de partijleiding het liefste hoorde als de muziek die hijzelf bij voorkeur componeerde: muziek die door de partijleiding rigoureus werd afgewezen en gerangschikt werd onder 'decadentie' en 'formalisme'. Dessau's 'radicalisering' bleef evenwel zonder consequenties: naarmate zijn werk in het buitenland meer en meer werd gewaardeerd nam de druk van de partij op hem af en bleef vervolging uit. Zijn toenemende populariteit buiten het Oostblok stelde hem bovendien in staat om meer te doen voor zijn collega's die eveneens van 'formalisme' werden beschuldigd, maar die een internationale 'status' moesten ontberen en dientengevolge veel minder in de melk te brokkelen hadden.
De zes werken op deze cd zijn zeker representatief voor Dessau's componeren, maar Capriccio had er verstandiger aan gedaan om de trackindeling zo in te richten dat de vroege(re) composities het eerst aan bod komen en niet, zoals nu het geval is, het laatst. We missen daardoor het chronologische overzicht van Dessau's compositorische ontwikkeling: we luisteren met de 'verkeerde' oren. Niet toevallig zijn de laatste werken tevens de moeilijkste en wordt aldus de luisteraar de gelegenheid ontnomen om 'erin te groeien', want vergeleken met het dodecafonische 'In memoriam Bertolt Brecht' is de 'Sinfonie in einem Satz' (de titel dekt de lading overigens niet, want er is wel degelijk sprake van een vierdelige opzet, al lopen de delen dan in elkaar over) bijna gemoedelijk te noemen.
De Tweede symfonie kreeg die naam pas in 1962, nadat het derde deel ('Tanz, Bulgarischer Rhythmus, Hommage à Bartók') aan de twee eerste en het slotdeel was toegevoegd (de voorafgaande drie delen had Dessau al in 1934 voltooid en er de naam 'Petite Suite Symphonique' aan gegeven). Weer toevallig of niet is juist dat in 1962 gecomponeerde deel duidelijk het beste van de vier: met name het gebruik van het uitgebreide slagwerk toont grote verbeeldingskracht.
Wie de werken keurig naar hun ontstaan programmeert kan rekenen op een fascinerende reis, waarin Dessau's originaliteit wel degelijk kan samengaan met 'invloeden van buitenaf', van Weill naar Hindemith, van de 'Neue Sachlichkeit' naar het twaalftoonssyteem, met daartussenin de nog niet zo lang geleden teruggevonden wat minder geslaagde, duidelijk geforceerd aandoende, zo niet doorgaans overspannen emotionele toonzettingen van gedichten van Verlaine uit de jaren dertig.
Goede vertolkingen en een prima opname (Haus des Rundfunks, Berlijn, 2004 en 2008) staan een brede kijk op deze stukken van Paul Dessau zeker niet in de weg.