CD-recensie

 

© Aart van der Wal, april 2017

 

Psallentes - Hours of Hildegard

The Dendermonde Codex - First Hour

Psallentes o.l.v. Hendrik Vanden Abeele: Michaela Riener (solo), Sarah Abrams en Sarah Van Mol (duo en tutti), Lieselot De Wilde, Lisa De Rijcke en Kerlijne Van Nevel (tutti)

Le Bricoleur 680111 • 60' •

Opname: herfst 2016, Beaufays (B)

www.idemdatabase.org

 

Hildegard von Bingen (1098-1179) spreekt misschien minder tot de verbeelding als moeder-overste, maar mogelijk wel als een van de meest invloedrijke vrouwen in het Heilige Roomse Rijk, zij het dat in het Latijn - en afgeleid daarvan in het Italiaans - dat begrip een andere lading krijgt: Sacrum Romanum Imperium, ofwel het Heilige Romeinse Rijk. In ieder geval wordt er hetzelfde mee bedoeld: geen staat in de echte zin van het woord maar een politiek conglomeraat van seculiere en kerkelijke territoria die indirect onderworpen waren aan het gezag van de keizer of rex romanorum (onze oosterburen spraken van 'Römischer König' of 'König der Römer', wat dezelfde betekenis had). Dat keizerrijk hing in etnisch opzicht als los zand aan elkaar en was ook in politiek opzicht geen hecht gesmede entiteit, terwijl de aan de keizer toekomende macht voortdurend onderwerp van hevige discussie was tussen de adel, de clerus en zelfs de paus in Rome. Het was uiteindelijk Napoleon die er aan het begin van de negentiende eeuw met zijn harde soldatenhand het mes inzette en het als een 'historische vergissing' eenvoudigweg terzijde schoof.

Niet zweverig
Hildegard von Bingen had werkelijk macht, als abdis, theologe, mystica, dichteres, componiste, arts, natuurkundige, hervormster, politica en raadsvrouwe van leidende politieke en kerkelijke figuren. Haar talloze geschriften tonen haar veelzijdigheid, terwijl wat zij schreef van grote invloed was. Zij was tevens de bedenkster van het eerste mysteriespel 'Orde Virtutum' ofwel 'Orde der Deugden', waarin de strijd tussen de ziel, de zestien deugden en de duivel realistisch wordt uitgebeeld. Het ligt misschien voor de hand om mystiek met het zweverige te verbinden, maar dat was Hildegard allesbehalve. Als kind zou ze weliswaar visioenen hebben gehad, maar in het dagelijks volwassen leven dacht, schreef en handelde ze op grond van concrete uitgangspunten. Dat wordt in haar gehele oeuvre weerspiegeld. Ze mag zich soms hebben verkeken op de menselijke stemomvang, maar ze streefde wel naar een zo hoog mogelijke concentratie en spanning in haar muziek.

Manuscript
Deze 'Sybille van de Rijn' heeft door de eeuwen heen de belangstelling gewekt van theologen, filosofen, medici, historici, musicologen en literatoren. Ook vandaag is men (nog) niet over haar uitgepraat, uitgezongen of uitgestudeerd.
De verzamelde composities van Hildegard zijn overgeleverd in twee handschriften. Het oudste manuscript is afkomstig uit haar eigen klooster in Rupertsberg en wordt nu in een Belgisch archief bewaard. Interessant in het goed gedocumenteerde cd-boekje is de geschetste weg die het manuscript heeft afgelegd. Hildegard had het zelf naar de cisterciënzers van Villers in Brabant gestuurd, waarna het zijn weg vervolgde naar de benedictijnen van Gembloers en Affligem om in de negentiende eeuw te eindigen in de Sint-Pieters- en Paulusabdij van Dendermonde. Vandaar dat wordt gesproken van de 'Dendermonde Codex'.
De kalfslederen band omsluit 183 perkamenten folio's met zowel teksten als composities van Hildegard, tezamen ongeveer tweederde van haar overgeleverde muziekwerken. Zij gaf de verzameling zelf de naam 'Symphoniae harmoniae caelestium revelationum' ('Symfonieën van de harmonie van de hemelse openbaring'). Vanaf dit jaar is het beroemde manuscript online te raadplegen in de 'Integrated Database for Early Music' (IDEM). U vindt er tevens afbeeldingen van bijzonder goede kwaliteit.

Bijzondere benadering
Het was de ontsluiting van de manuscriptfoto's in hoge resolutie die het Belgische ensemble Psallentes aanleiding gaf van de 'Dendermonde Codex' een nieuwe opname te maken. Er bestaan al vergevorderde plannen om deze als aanvulling te gebruiken op de desbetreffende afbeeldingen in de reeds genoemde database.
In het cd-boekje wordt dieper ingegaan op de bijzondere benadering van Psallentes, dat vrijwel iedere van de 57 composities uit de 'Symphoniae' in een eigen bedding heeft geplaatst. Elke compositie wordt (relatief) onafhankelijk van de vorige of de volgende behandeld, daarbij steeds vergezeld gaande van toepasselijke lezingen, psalmen of cantica. Aldus plaatst het ensemble Hildegards muziekwerken in een twaalfde-eeuwse context van 'collationes', de avondlijke bijeenkomsten van een monastieke gemeenschap, waarin op trage en nadenkende wijze uit de Schrift werd gelezen (de 'lectio divinia'), in de zin van meditatieve reflectie. Psallentes stelt zich daarbij voor dat Hildegard regelmatig binnen haar (geloofs)gemeenschappen dergelijke avonden organiseerde, waarbij zij niet alleen zelf uit geschriften als de 'Scivias' (verzamling visioenen) voorlas, maar ook zong, mogelijk improviseerde, en haar beste zangeressen belastte met gezangen en bijpassende recitaties. Binnen dit concept komt elke compositie traag en breed aan bod, waardoor in dit 'eerste uur' niet meer dan de eerste vier stukken uit de 'Dendermonde Codex' tot klinken komen.

Uitwerking
Op deze nieuwe cd horen we dus als het ware een wisselwerking, tussen ten eerste Hildegard als soliste die leest uit eigen werk, die zelf zingt en op geëigende momenten haar eigen composities improvisatorisch benadert (goed waarneembaar in de hernemingen van de antifonen, tracks 1 en 2); ten tweede een duo zangeressen dat zich op het reciteren van psalmen en cantica (tracks 1 en 2) en zich op de verzen van de responsoriën, de beurtzang (tracks 3 en 4) toelegt, met dan ten slotte een kleine groep zangeressen die de tutti-passages getrouw volgens de notatie van de 'Dendermonde Codex' uitvoert. De psalmen en cantica zijn vocaal uitgewerkt vanuit de in het manuscript gesuggereerde psalmtonen ('evovae'), maar dan wel met variaties en voorzichtige improvisatie - passend bij Psallentes' (uiteraard hypothetisch) uitgangspunt dat deze gezangen (ook) weerklonken op avondlijke, paraliturgische samenkomsten.

St Albans
Om de link met de twaalfde-eeuwse monastieke wereld nog sterker te maken, koos Psallentes voor aansluitende teksten zoals die voorkomen in toenmalige bronnen. Voor de psalmen en cantica werd gebruik gemaakt van een psalter vervaardigd in de benedictijner abdij van St Albans in het Engelse graafschap Hertfordshire. De identiteit van de eerste eigenaar is onzeker, maar er zijn wel aanwijzingen dat het fraai verluchte handschrift bestemd was voor Christina (ca. 1097-ca. 1154), priorin van het nabijgelegen klooster van Markyate, en collega-mystica van Hildergard. De 'Scivias' van Hildegard is terug te vinden in een manuscript dat afkomstig is uit de abdij van Park (Heverlee, bij Leuven). Abt Philip, die deze premonstratenzer gemeenschap tussen 1142 en 1165 leidde, was een van Hildegards correspondenten en zocht haar zelfs op in Rupertsberg.

Hemelse schoonheid
Psallentes excelleert in deze trage, brede en meditatieve lezing van Hildegards oeuvre, met als belangrijkste doelstelling om een geheel eigen en enigszins eigenzinnige lezing toe te voegen, daarmee eer en recht doende aan Hildegards genie, maar ook aan de geest en de details van de 'Dendermonde Codex'. Zo klinkt het ook, de pure en devote vrouwenstemmen gehuld in een vlekkeloze, bijna hemelse schoonheid in een fraai ruimtelijke opname die hij diep religieuze karakter van de muziek nog eens extra onderstreept. In het boekje zijn zowel een zeer lezenswaardige toelichting als de gezongen en gesproken Latijnse teksten in Nederlandse vertaling opgenomen. Ik zie al uit naar het vervolg!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links