Bach: 'Schweiget stille plaudert nicht' BWV 211 (koffiecantate) - 'Mer hahn en neue Oberkeet' BWV 212 (boerencantate) - 'Amore traditore' BWV 203.

Anne Grimm (Liesgen) en Els Bongers (sopraan), Paul Agnew (verteller) (tenor), Klaus Mertens (Schlendrian) (bas), Amsterdam Baroque Orchestra & Choir o.l.v. Ton Koopman (klavecimbel).

Challenge Classics CC72280 • 66' •

www.challenge.nl

---

Bach schreef de koffiecantate in 1734 in Leipzig, zo'n vijf jaar nadat hij de leiding op zich had genomen van het 'wereldlijke' Collegium musicum (een van de vroege voorbeelden van een concertvereniging), het ensemble waarvoor hij onder andere een aantal klavecimbelconcerten schreef (met de componist dan uiteraard aan het klavecimbel). De cantate BWV 211 valt in de categorie wereldlijke 'opvoedkundige' cantates die in die tijd populair waren en zowel de menselijke deugden beschreven als kleine misstappen aan de kaak stelden. De koffiecantate gaat over de koffieverslaving, een drank toch voornamelijk in koffiehuizen werd gedronken, vaak ook met een pijp tabak onder handbereik. Een plaats ook waarin werd gelachen, gepraat, gelezen én muziek gemaakt.
De cantate is in dialoogvorm geschreven. De vocale bezetting wordt gevormd door de verteller (tenor) en de twee dialoogpartners, de oude brombeer Schlendrian (bas) en zijn dochter Liesgen (sopraan), die elkaar eerst heftig tegenspreken, maar zich ten slotte met elkaar verzoenen. De titels van sommige onderdelen van de cantate zijn veelzeggend: "Du böses Kind, du loses Mädchen", "Wenn dur mir nicht den Coffee läßt", "Nun folge, was dein Vater spricht" en "Die Katze läßt das Mausen nicht'. In tegenstelling tot de kerkelijke cantates waren dergelijke seculiere cantates niet voor een bepaalde gelegenheid gecomponeerd en daarom bij uitstek geschikt om regelmatig te worden uitgevoerd. Hier zien we dus niet zozeer de 'geestelijke' alswel de 'geestige' Bach.

De boerencantate BWV 212, een cantate burlesque, voerde Bach op 30 augustus 1742 uit op het landgoed van Carl Heinrich von Dieskau in Kleinzschocher, in de omgeving van Leipzig. Het was Bachs eerbetoon aan de districtskapitein van Leipzig, die ook diverse posities aan het hof van Dresden innam. Eerst was hij daar Directeur des Plaisirs en vervolgens de leider van de koninklijke hofkapel. In Oppersaksisch dialect wordt verhaald van boertige, platte en nogal opgelegd komisch aandoende gebeurtenissen in het boerenleven, waarin Bach in muzikaal opzicht goed partij geeft. Zo treden in de openingssinfonia boerenmuzikanten op die met allerhande populaire deuntjes het publiek proberen te vermaken. Ze springen daarbij vrolijk van de hak op de tak en rijgen zonder enig logisch verband het ene wijsje aan het andere. Later zouden Mozart (in het Dorfsmusikantensextett) en Beethoven (in het Scherzo van de Pastorale) zich eveneens aan dergelijke persiflages wagen. Een schoolvoorbeeld van Bachs omgang met populaire liedjes uit zijn tijd is wel de bas-aria "Es nehme zehntausend Dukaten", een heus drinklied. Hoe een boerendans in de vroege achttiende eeuw moet hebben geklonken? Bach demonstreert het in de dans "Mit mir und dir ins Federbett".
Dit is muziek die de aanval lijkt in te zetten op de goede smaak van de intellectueel, maar het is eerder de glimlach van de parodie die van de uitvoerenden humor en snedigheid verlangt. Een reisje van aardse geneugten langs het boerenleven op het Saksische platteland, een bonte en luchthartige mengeling van zoet en zuur. Koopman en de zijnen laten daarover geen enkel misverstand bestaan en doen precies datgene dat Bach in deze werkjes voor ogen moet hebben gehad. Anne Grimm is een levensechte zowel dwarse als toegevende Liesgen, en Klaus Mertens karakteriseert met zijn sonore bas precies die oude vaderlijke, nogal eigenwijze zeurkous die altijd het gelijk aan zijn kant wil hebben. De levensgrote valkuil in deze muziek wordt vermeden: dat de parodie wordt geparodieerd. De kunst is nu juist om iedere vorm van gekunsteldheid te vermijden en een natuurlijke frisheid uit te stralen. Hoe minder overdreven de presentatie, hoe minder opgelegde leukigheden, des te beter deze cantates hun eigen taal en dictie 'spreken'. Dat wordt hier ook bereikt. De puntige versieringen verlevendigen de uitbundige musiceertrant nog eens uitdrukkelijk.

De cantate Amore traditore BWV 203 stamt uit Bachs verblijf in Köthen en is verwant aan het driedelige concept (aria-recitatief-aria) van zijn voorganger Reinhard Stricker. Stricker schreef in dit driedelige type een obligate viool of hobo voor, terwijl Bach koos voor een zeer virtuoze klavecimbelpartij als begeleiding van de al even virtuoos behandelde basstem. Het ontstaan van deze cantate en het verblijf in Köthen in 1718 van de beroemde virtuoze bas Johann Gottfried Riemschneider (hij zou later in Londen opduiken als lid van Händels operagezelschap) kan geen toeval zijn. Voor de bas Klaus Mertens moet dit spectaculaire glansstuk een hele opgave zijn geweest, maar hij slaat er zich uitstekend door heen. Ja, Bach kon voor zijn zangers meedogenloos zijn!. De bas moet het van nature qua souplesse en dus wendbaarheid in dergelijke passages tegen de tenor afleggen, maar in dit geval zal Bach misschien ook wel hebben gedacht: "laat ik Riemschneider maar eens goed op de proef stellen."

De in de Amsterdamse Waalse Kerk gemaakte opname (1995/96) klinkt transparant en mooi ruimtelijk, met de solisten, het koor en het orkest ideaal geplaatst. Zowel de opname als de editing en de mastering waren in handen van Adriaan Verstijnen, met Ton Koopmans echtgenote Tini Mathot als de producer. Deze combinatie heeft al voor veel moois op dit gebied gezorgd. Deze uitgave maakt tevens deel uit van Koopmans complete Bach-cantatecyclus (BWV 203 in deel 2, BWV 211 in deel 4 en BWV 212 in deel 5).

Naar de website...
Het cd-boekje bevat geen teksten van de cantates. De koper is daarvoor aangewezen op de website, die kan worden opgeroepen door de cd in de cd-lade van de pc te leggen. Het daarop volgende keuzemenu op het scherm brengt u dan vervolgens naar de desbetreffende website, waar veel informatie voorhanden is, maar op het tijdstip van deze recensie de teksten nog ontbreken. Challenge heeft mij er echter van verzekerd dat deze binnenkort echt beschikbaar zullen zijn. Toch had ik het beter gevonden als de teksten wel in de uitgave opgenomen waren geweest. Niet iedereen beschikt over een pc en/of internet.