Audiotechniek

Pickup-elementen: de emotie in beeld

 

© Jan Kool - Luister, augustus 1987

 

'Heimwee: iets terug willen hebben, dat er nooit werkelijk was' - Renate Rubinstein

We hebben al diverse malen gerefereerd aan de hardnekkigen, die digitaal afwijzen en nog altijd zweren bij de analoge LP en het pickup-element. 'De emotie is verloren gegaan' roepen zij emotioneel uit. Die emotie wordt dan wèl gehoord via een draaitafel en pickup. Op de concrete vraag wat er nu verloren is gegaan of wat er béter is via die pickup komt nooit een concreet antwoord. Dan blijft er alleen vaagheid over: "Er is lucht tussen de snaren, het blijft plat bij CD, de diepte is verdwenen" en vooral: "De emotie is uit de muziek". Waardoor wordt die emotie dan bepaald is een vraag die volledig onbeantwoord blijft.

Dat is ook vanzelfsprekend, want die emotie schuilt in tempokeuze, rubato, dynamische verhoudingen, toonvorming, toucher, kortom muzikale keuzen, door de uitvoerende(n) gemaakt. Deze zaken hoorden we ook in het monotijdperk en zelfs vaak zonder moeite al op 78-toeren platen. Heeft men ooit gesproken over verdwenen emotie in de Arthur Schnabel 78-ers? Ondanks ruis, enorme vervorming en andere ellende kon men zonder enig probleem van diens interpretatie genieten. In de interpretatie schuilt die ongrijpbare "emotie". Nu is het natuurlijk volslagen onmogelijk om vol te houden dat tempo, rubato, toucher, dynamische verhoudingen of verwante zaken die echt de emotie bepalen, op CD niet meer aanwezig zouden zijn. Om stand te houden moet de antidigitalist, onontkoombaar, vluchten in vaagheden. De zeer concrete, echt bepalende zaken brengt hij liever niet in de discussie, want dan gaat hij onherroepelijk onderuit. De discussie is er ook een, die vooral (niet) gehouden wordt bij de leden van de CVOB, de Club Van Onderlinge Bewondering, die ook de "High-End" hogepriesters als vooraanstaande leden heeft. Een soort kardinaal of aartsbisschop in dat gezelschap is een heer Tiefenbrunn, die graag wordt aangehaald en die helaas, vooral in de Engelse pers, nog steeds aan het woord wordt gelaten. Half Oostenrijker en half Schot, die geen gelegenheid voorbij laat gaan om te vertellen welke rampen de CD over ons heeft uitgestort en hoe alleen via LP's echt naar muziek kan worden geluisterd. Dat hij de fabrikant is van zéér kostbare draaitafels en pickup-armen (Linn Sondek) en niet van CD spelers schijnt niemand te storen! (inmiddels ligt dat anders - red.) Dat doet het mij wèl en Herr Tiefenbrunn, (destijds) economisch afhankelijk van analoge weergave, zal mijn goeroe nooit worden. Zo zijn er, vooral in Engeland (maar hier helaas ook) meer van dat soort 'Oude wijze geiten' te vinden. Meestal ook druk doende met 'High-End' of de emotie via de glazenkast van de buizenversterkers, alles altijd aan elkaar gebonden met zéér kostbare, zéér esoterische kabels, die alle met name worden gespecificeerd. Niet één heeft óóit concreet kunnen aangeven waar al dat betere nu in schuilt! Tijd dus om eens duidelijk te laten zien wat een duur element uithaalt met audiosignalen op LP en ons dan dankbaar laten verbazen, dat we er zoveel moois mee hoorden ondanks de gebrekkigheid van het primitieve mechanische médium van een edelsteentje in plastic kronkels.

Het zal degenen die het verdwijnen van de LP niet droogsoogs kunnen aanzien nog niet overtuigen. wat zij allemaal aan emotie in de LP horen, waarbij echt letterlijk wordt gezegd, dat wij méér informatie uit die plastic kronkel krijgen en waar men dan zo'n heimwee naar toont, valt te zien op de afgedrukte plaatjes. Renate Rubinsteins uitspraak wordt dan nog boeiender!

'Méér informatie' klopt. Alleen is het een extra dosis, die we veel liever niet hebben, aan in de oorspronkelijke muziek niet aanwezige extra boventonen (de harmonische vervorming), de overspraaksignalen in het 'verkeerde kanaal', die bij een scheiding van 25 à 30 dB (al vrij veel voor een pu-element) lieft 3-6% aan ongewenst extra betekent, het doorschieten en natrillen van impulsen, kortom vele vervalsingen en toevoegingen, die er verschrikkelijk uitzien maar gelukkig ons nooit hebben belet om al van een heel mooie weergave te genieten. Dat we met de CD die ellende nagenoeg geheel kwijt zijn, is velen nog onwelgevallig. Driftig moet nu via vage kreten als 'kil digitaal', 'gebrek aan emotie' en een nog verder uitgebreid geheel nieuw jargon een nieuw medium, waar velen al intens van genieten, in diskrediet worden gebracht. Alleen is het nergens ooit gekoppeld aan enig hard gegeven of bewijs. Dat kan ook moeilijk, want de signalen zijn nu eenmaal vele malen gaver dan via analoge technieken ooit mogelijk was. Dat we nu de uiterst primitieve mechanische procédé's van snijden en aftasten volledig hebben geëlimineerd, verlost ons van: ruis, rumble, matige kanaalscheiding en een diffuser stereobeeld, soms enorme vervormingspercentages (tot meer dan 10%!) en op zijn minst aangetaste, vaak zelfs geruïneerde impulsen.

Dat móet die 'emotie' zijn van Tiefenbrunn en volgelingen, want dàt is het zeer duidelijk aantoonbare verschil. Van eventuele ellende via CD heb ik in Luister van januari óók 'harde bewijzen' laten zien, maar die toonden alleen maar aan dat er voor CD ook een gevarenzone bestaat, namelijk die van eventuele (te) zwakke signalen, die in vervorming zouden verdrinken. Het blijkt echter duidelijk, dat men met muziek daar zorgvuldig buiten blijft, zodat we daar geen zorgen over behoeven te hebben. De rampen, die ik kan laten zien van een pickup, zijn op CD gewoon niet aanwezig en dus evenmin te tonen of te horen.

Bij het duivels prentenboek

Een kostbaar (ca. f 800,-) MC element werd gebruikt (misbruikt?) in een al even kostbare arm en nog kostbaarder draaitafel. Ik vermeld geen merken, want anders denken straks weer velen onterecht, dat de ellende aan die merken moet worden toegeschreven. Alle drie zijn echter alom geroemd, óók door de goeroe-volgelingen. Opzettelijk is niet gekozen voor bijvoorbeeld een Denon DL-l000 element van f 2000,-. Ten eerste zijn er maar weinigen, die zich zoiets kunnen veroorloven - dat is óók al enigszins het geval met de gebruikte combinatie - maar bovendien kun je eenzelfde prentenboek maken met ieder element, ongeacht de prijs. Het kan het een of het ander beter doen, vaak niet meer dan iets beter, maar dan kun je weer een andere kwaal laten zien, want dit is nog maar een beperkte keuze! Echt, ieder element reflecteert op een of andere wijze de primitiviteit van het mechanische element in de informatieoverdracht. Wat heerlijk toch, dat we er desondanks van kunnen genieten en daarnaast van de CD.

Fig. 1 - Een eenvoudige sinusgolfvorm bij 20 cm/s snijsnelheid (28 cm piek). Al niet bepaald brandschoon maar zeer respectabel. Vele, goedkopere en duurdere, elementen doen het slechter.

Fig. 2 - Dezelfde 1 kHz golfvorm, nu bij 25 cm snijsnelheid (35 piek). Een totale ruïne, toch komt deze snelheid vaak genoeg voor op een LP, meestal echter in flinke tutti waardoor veel van het zeer hoge vervormingspercentage wordt gemaskeerd door ander muzikaal machtsvertoon. Sommige, ook weer goedkopere en duurdere, elementen brengen het er aanzienlijk beter af. Het is met zo'n test echter hetzelfde als die voor een IQ. De proefpersoon toont alleen maar aan, dat hij een goede IQ-test kan afleggen. Hij kan daarbij een monster zijn!

Fig. 3 - Een puls van 10,8 kHz bij 15 cm/sec. Gaaf en een heel gering natrillen.

Fig. 4 - Dezelfde, maar nu bij 24 cm/s (piek). Zeer sterk aangetast. Die bij 30 cm laat ik maar niet zien met zijn vele doorschieten en natrillen!

Fig.5 - 1 en 1,5 kHz gemengd, gelijke sterkte en 20 cm/s snijsnelheid. Geen problemen.

Fig. 6 - Idem, maar 2x zo snel gesneden. Nu duidelijk grote problemen bij zo'n samengesteld signaal.

Fig. 7 - Het testsignaal 400 Hz met 4000 Hz gemengd in een verhouding 4:1. Bij de bescheiden 19 cm/s een gaaf signaal.

Fig. 8 - Iets sterker, 24 cm/s (piek) flinke vervorming.

Fig. 9 - Idem, maar 30 cm/s, gewoonlijk iets hoger dan de praktijk eist maar dan ook een bijna-ontsporing.

Fig. 10 - 1 kHz blokgolf aan het begin van een CBS testplaat, één maal stevig doorschieten en een wat aangezet resonantiesignaal, dat van de snijbeitel afkomstig is. Van het mechanische instrument dus dat de 'emotie' in de plaat zet en het daarbij ook vaak erg moeilijk heeft.

Fig. 11 - Exact dezelfde blokgolf maar nu aan het eind van de plaat. Het doorschieten wordt nu een soort schrik achteraf, aan de achterkant van de blokgolf. Tussen die beide in zouden natuurlijk een aantal varianten kunnen worden gevonden als die op CBS STR 112 stonden. Dit toont echter al genoeg aan hoe moeilijk een steil golffront is voor een element en hoe verschillend dat kan worden weergegeven. Welke zou nu emotioneler zijn, de eerste of de tweede?

Fig. 12 - Een heel gewoon 6000 Hz meetsignaal met de bescheiden snijsnelheid van 5 cm/s piek gesneden. Er was nog nooit een element in onze handen, dat frequenties als deze of hoger feilloos kon weergeven! En we hebben echt wel een en ander bekeken in al die jaren.

Fig. 13 - 2,5 kHz bij een zeer sterke 39,5 cm/s snijsnelheid op de Erato testplaat. Er bestaan elementen, die het er beter afbrengen. Wéér zowel goedkoper (maar minder goed!) en duurder (even goed of wat beter). Het IQ testeffect zoals steeds.

Fig. 14 - Bovenste spoor 4 kHz (10 cm/s), onderste het overspraaksignaal in het rechterkanaal op -30dB (zéér goed dus voor een pickup). Dat betekent een ongewenste en vervormde bijdrage van ca. 3%! Het linkerkanaal is ook niet bepaald vlekkeloos.

Commentaar

We zien hier eens duidelijk, wat ik u jaren heb bespaard omdat het hoogstens verontrusting zou wekken. Het gaat hier om een vrij kostbaar maar terecht zeer populair MC element, dat velen dolgraag zouden willen bezitten. De gruwelen, die wij daarbij laten zien, kennen we natuurlijk al zolang we met pickups bezig zijn en dat is al even, zoals velen van u weten. Het zal u misschien wat wantrouwig maken maar dat is echt niet nodig. Oók met dit element bijvoorbeeld is het soms moeilijk om het verschil te horen tussen een echt goede LP en zijn eigen CD-versie. Schuberts kwintet in C door het Alban Berg Kwartet met Schiff is een uitstekend voorbeeld. Als je wéét waar je naar moet luisteren is er wel degelijk een verschil, vooral waar het maskerende ruis en andere geluiden uit de groef betreft.

De CD laat de omgeving meer met rust, die wordt duidelijker, en in forte is een mooiere viooltoon. Luisterend naar Schubert in plaats van naar weergave (een héél groot verschil!) laat de mooie EMI-opname én dit element ons beslist ongestoord genieten.

Maar we mogen best eens bedenken, dat we bij plaatweergave altijd te maken hebben met forse doses vervorming, vaak van vele procenten. Eveneens met altijd - in meer of mindere mate - aangetaste impulssignalen en vooral flink moeite met gemengde tonen. Juist die laatste twee zijn voor muziek en vooral ook voor de sfeer er omheen uiterst belangrijk. De CD (of andere digitale bron) laat nu juist die essentiële zaken volledig intact. Je hoorde ook geen woord van protest, zo'n vijftien jaar geleden, toen de eerste zgn. 'digitale' LP's verschenen. Alleen maar lof over de extra goede kwaliteit. Niemand was 'de emotie kwijt', terwijl dat toch bij de toen nog minder verfijnde digitale registratie verloren moet zijn gegaan. Maar ja, de draaitafelfabrikant was toen ook nog niet in gevaar!

Voelt u tussen twee haakjes ook hiermee nog eens de dwaze discussie over versterkers, waarbij dan over vervorming van 0,002% wordt gepraat, een factor 1000 tot 5000 kleinere dan uit het programma komt dat deze Ridders van het Hoge Eind daarbij gebruiken omdat 'digitaal niet deugt'.

Versterkers, die onder de gekste omstandigheden iedere puls, het gecompliceerdste signaal volledig intact laten en feilloos exact de gebreken doorgeven die via een brokje diamant en plastic groef al vast aan de muziek toegevoegd worden. Er wordt wat afgeleuterd, vooral als de termen 'High-End' en - nu nog modieuzer - 'audiofiel' geïntroduceerd worden. Ik lees net, dat het pas 'echt audiofiele kwaliteit' wordt met twee mono eindversterkers van f 35.000,- (zegge: vijfendertigduizend gulden) per stuk. Moge de importeur er vele verkopen en de bezitters er erg gelukkig mee zijn, maar met muzikaal of emotie (wel een andere!) heeft het niets van doen. Evenzo heeft het geklets over 'emotie' van de LP, die bij de CD verdwenen zou zijn, niets met naar muziek luisteren te maken. Die emotie brachten wij maar eens in beeld. Laten de 'gelovigen' er ook maar rustig in zwelgen, ze moesten er alleen de muziekliefhebers niet zo mee lastig vallen. Geniet u verder zonder verontrusting van uw LP's, zoals ik - zelfs met stokoude mono's - doe en moge u daarnaast - ook net als ik - nog meer van CD's genieten. Ik wist al jaren wat elementen, zelfs de deftigste, nog mankeerden, tot in de finesses. Maar zelfs terwijl ik dat allemaal zag, heeft het mijn plezier nooit kunnen bederven.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links