Het zal u niet ontgaan zijn: 40 jaar geleden werd Muziekcentrum Vredenburg geopend. Edo de Waart leidde het Utrechts Symfonie Orkest in de Vierde Symfonie van Johannes Brahms. Otto Ketting dirigeerde zijn speciaal voor de gelegenheid gecomponeerde liederencyclus The Light of the Sun . Het concert werd op Hilversum 4 uitgezonden en vormde de opmaat voor vier decennia succesvolle omroepseries vanuit Utrecht.

Sindsdien is er veel veranderd. Het Utrechts Symfonie Orkest viel in 1985 ten prooi aan de bezuinigingswoede van minister van cultuur Elco Brinkman. Noodgedwongen fuseerde het met het Amsterdams Philharmonisch Orkest en het Nederlands Kamerorkest tot het huidige Nederlands Philharmonisch Orkest. Ook Vredenburg bleef niet zelfstandig, maar moest fuseren met popcentrum Tivoli. Na een zeven jaar durende verbouwing opende het nieuwe TivoliVredenburg zijn deuren in 2014. Hilversum 4 heet tegenwoordig NPO Radio4, Otto Ketting overleed in 2012.

Met de componist Willem Jeths

Begin en einde, toch hetzelfde
'Anfang und Ende, immer fort dasselbe' dichtte Goethe begin 19de eeuw. Want ook al zijn dingen eindig, veel blijft desondanks hetzelfde. Nog altijd vormt TivoliVredenburg het hart van het AVROTROS Vrijdagconcert, met vaste bespelers Radio Filharmonisch Orkest en Groot Omroepkoor. Edo de Waart dirigeerde het orkest op 25 januari in de Derde Symfonie van Brahms en leidt vrijdag 8 februari de wereldpremière van Du bist älter, Du bist neuer. Willem Jeths componeerde dit werk voor koor en orkest speciaal voor het 40-jarig jubileum. Uiteraard zijn de concerten (terug) te beluisteren op NPO Radio4.

'Ik dacht onmiddellijk aan het gedicht Unbegrenzt van Goethe toen ik de opdracht kreeg', vertelt Willem Jeths enthousiast. 'Dat beschrijft de cyclus van leven en sterven, waarbij elk einde ook een nieuw begin betekent. Ik koos de slotzin als titel, omdat deze de thematiek van het jubileum in het hart treft: "Du bist älter, Du bist neuer". De omroepseries bestaan tenslotte al veertig jaar - zijn dus al wat älter - maar gaan onverminderd door. Ze zijn ook neuer , want ze blijven zich vernieuwen en presenteren niet enkel het standaardrepertoire, maar ook eigentijdse muziek.'

Van mezzosopraan naar koor
Het verzoek om een jubileumcompositie kwam als geroepen. 'Ik had Unbegrenzt al in mijn Eerste Symfonie gezet voor mezzosopraan en orkest, samen met Selige Sehnsucht , maar wilde die solopartij altijd al eens omwerken voor koor. Beide gedichten komen uit Goethes bundel West-östlicher Divan, die tussen 1814-19 ontstond. Hij was toen erg geïnspireerd door de Perzische dichter Hafiz, ze hebben een bespiegelend karakter. Het eerste gedicht bezingt de cyclus van het leven, het tweede is persoonlijker van toon.

Selige Sehnsucht beschrijft een vlinder die zijn vleugels verbrandt als hij te dicht bij de zon komt, het Icarusthema. Toch moet je volgens Goethe die vlucht juist wél aangaan, want wie niet streeft naar het hogere is slechts 'ein trüber Gast auf dieser dunklen Erde'. Dan ben je een armzalig mens op een sombere, donkere aarde. Het beeld van een vlinder die hoopvol naar de zon vliegt vind ik zó ongelooflijk mooi en raak getroffen.'

Maar hoe vertaal je een mezzosopraanpartij naar een meerstemmig koor? 'Eigenlijk moet je helemaal opnieuw beginnen', zegt Jeths. 'Een mezzo heeft maar één bepaalde stemomvang, nu werk je met vier verschillende stemtypes. Dat vergt een heroverweging van wat je wilt zeggen en hoe je dat aanpakt. De teneur van het origineel is overigens niet veranderd.'

Welluidend
Jeths zette daarbij bewust in op welluidendheid: 'Daar rustte na de Tweede Wereldoorlog een taboe op maar we leven nu in andere tijden en hebben het modernistische juk afgeschud. Bij de koorpartijen heb ik er sterk op gelet dat alles zingbaar en toegankelijk blijft. Je kunt wel iets schrijven dat er op papier prachtig uitziet, maar je hebt niks aan Augenmusik. Zwaar dissonante samenklanken worden in een koor gauw lelijk. Alleen als zangers hun klank een zekere kwaliteit mee kunnen geven, kun je werken aan muzikaliteit. Daarom gebruik ik veel tertsen, dat geeft mooie harmonieën.'

'Voor het orkest heb ik deels materiaal van het origineel hergebruikt. De twee liederen klinken in principe attacca, dus zonder pauze ertussen. Daar heb ik namelijk een hekel aan, want mensen gaan dan kuchen en hoesten. Ze landen even op aarde, terwijl de bedoeling is dat ze in de muziek blijven - zelfs in mijn soloconcerten gaan de delen zonder pauze in elkaar over. In Du bist älter, Du bist neuer heb ik daarom een orkestrale brug gemaakt tussen het eerste en het tweede lied. In die overgang klinken al wat motieven die ik verder uitdiep in het tweede deel.'

Palindroom
Het koor zingt veelal vierstemmig, behalve op de frase "Anfang und Ende, immer fort dasselbe". Jeths: 'Dat is een spiegelmoment in het stuk, daar heb ik de tekst letterlijk muzikaal vertaald. Ik gebruik daar een retrograde, de muzikale equivalent van een palindroom, waarbij een zin in omgekeerde volgorde hetzelfde blijft. Zoals in Ein Neger mit Gazelle zagt im Regen nie . Dat was trouwens een heel gepuzzel, want wat stijgend was wordt dalend en vice versa, waardoor de muziek een heel andere lading krijgt. Maar het is me gelukt! Het orkest wordt dichter en voller en zwijgt dan, waarop het koor uitwaaiert over 12 stemmen. Daarna wordt het langzaam weer kleiner en keert ook het orkest terug.' Trots: 'Ik heb niet gesjoemeld.'

Niet zomaar een opmerking, want Jeths hecht aan vakwerk. 'Als je iets doet, moet je het goed doen. Ik zing bijvoorbeeld ook alle partijen zelf door. Mijn partner wordt daar wel eens gek van, want een goeie zanger ben ik niet.' Hij citeert met instemming zijn docent Tristan Keuris. 'Die zei altijd: je moet niet je muzikale neus achternalopen, maar je materiaal zo ordenen dat het familie blijft. Oftewel: je moet elke gedachte volledig uitwerken, anders overvoer je de luisteraar met informatie. Dat wordt op den duur gratuit. Goede muziek moet je bij de hand nemen, je door het stuk loodsen. Als je dat niet kunt, ben je geen goede componist.'  

_______________
Thea Derks maakt voor de live uitzending van het AVROTROS Vrijdagconcert op 8-2-2019 een reportage van het repetitieproces.

Radio Filharmonisch Orkest + Groot Omroepkoor / Edo de Waart
Tristan Keuris: Sinfonia
Willem Jeths: Du bist älter, Du bist neuer (wereldpremière)
Anton Bruckner: Derde Mis in f
Info en kaarten voor het concert vind je hier

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links