Actueel

Het romantische lied volop in de belangstelling:

Het Internationaal Lied Festival Zeist

 

© Aart van der Wal, april 2018

 

Internationaal Lied Festival Zeist
Van dinsdag 22 mei t/m zondag 27 mei 2018
Kerk Evangelische Broedergemeente, Zusterplein 12, 3703 CB Zeist
www.ilfz.nl

Artistiek leider van het festival Robert Holl (foto Mel Boas)

Het wordt alweer de derde editie van het Internationaal Liedfestival Zeist klik hier voor mijn recensie van de vorige editie). De prachtige kerkzaal van de Evangelische Broedergemeente in de weelderige omgeving van Slot Zeist zal wederom de verzamelplaats zijn van een groot aantal vertolkers en liefhebbers van het kunstlied. Het uitgebreide programma telt maar liefst twaalf recitals, een heuse 'mastercourse' voor jong talent naast een groot aantal aanpalende activiteiten in de educatieve sfeer. Zes dagen lang, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat draait het om niets anders dan om de liedkunst.

Als geroepen
Het festival komt als geroepen, al is het alleen maar omdat weer eens veel aandacht uitgaat naar een genre dat helaas op de Nederlandse podia geen al te uitbundige plaats meer inneemt. Sterker nog, het is - zeker vergeleken met andere kunstuitingen - nogal zeldzaam geworden. Het liedrepertoire als buitenbeentje, geen deel meer uitmakend van de vrijwel dagelijkse kost aan kamermuziekrepertoire in alle denkbare soorten en maten, zoals de duo's, trio's, kwartetten en kwintetten. Maar toegegeven, het kunstlied vraagt nogal wat van de toehoorder, zoals niet in de laatste plaats voldoende tekstbegrip. Tenminste, als men zich niet tevreden wil stellen met alleen maar mooie melodieën en harmonieën, waarin het genre eveneens excelleert.

Boodschap
Is het wel zo nodig om een liedtekst te verstaan (jammer daarbij is wel dat nog steeds te veel zangers daar minder goed op letten) en te begrijpen? Ja, want wie niet weet wat er precies wordt gezongen, mist niet alleen de inhoud of 'boodschap' die in het lied is verpakt, maar zal waarschijnlijk tevens weinig tot niets begrijpen van de ware betekenis van de uitdrukkingsvaardigheid die de zanger maar ook de begeleider aan de dag moet leggen. Het betekent nogal wat, de tekst beeldend weergeven, met grote retorische overtuigingskracht, met dictie en articulatie goed op orde. Maar het is wel de essentie van ieder liedrecital. Het is niet, wat vaak wordt gedacht, vooral een kwestie van mooi zingen. Was het maar zo eenvoudig! Zeker, de esthetiek speelt een belangrijke rol, maar die is slechts een onderdeel van het gehele interpretatieve discours.

Schubertiade met Schubert aan de piano (Moritz von Schwind, 1868)

Begrip
Maar laten we toch vooral ook eerlijk ten opzichte van onszelf zijn: als we van de liedvertolkers verlangen dat zij de materie tot in de finesse beheersen, mag van ons toch wel minstens worden verwacht dat we enig inzicht hebben in het creatieve proces dat daarmee samenhangt. Een proces dat niet alleen begint bij de componist, maar ook bij de tekstdichter. De componist die de tekst zorgvuldig heeft uitgekozen en daarop zijn muziek heeft geënt. En niet eindigt bij de vertolkers, maar bij ons, de luisteraars. Maar gelukkig: wie als toehoorder de lat van de vertolking hoog legt zal doorgaans al diep in het liedrepertoire en daarmee in de gezongen teksten zijn doorgedrongen. Het een hoort bij nu eenmaal onverbrekelijk bij het ander. Voor 'kenners en liefhebbers' heet dan zoiets.

Sterren van de liedhemel
Wat heeft in de loop der jaren zo sterk afbreuk gedaan aan de populariteit van het kunstlied? De vraag is gemakkelijker te stellen dan te beantwoorden. Tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw was er nauwelijks iemand die zich over het grote aanbod van liedrecitals verbaasde. Zoals ook iedereen wist dat twee grote Nederlandse zangers daarin een belangrijke rol speelden: de sopraan Elly Ameling (beschermvrouwe van het festival) en de bariton Robert Holl. En zoals er ook die pianist was die iedere liefhebber kende en die de sterren van de liedhemel speelde: Rudolf Jansen. Hij nam begin april van het vorig jaar officieel afscheid van het concertpodium. Elly zingt niet meer, maar coacht, wereldwijd zelfs. Robert zingt nog steeds en hoe, hij componeert bovendien en ook hij coacht, eveneens wereldwijd, met de sopraan Ellen van Lier onvermoeibaar zorgend aan zijn zijde.

Andere tijden: Elly Ameling repeteert met Rudolf Jansen

Mogelijk heeft de achteruitgang iets te maken met het huidige tijdsbeeld, waarin vluchtigheid, zapcultuur en veel andere bezigheden een steeds belangrijker plaats lijkt te hebben ingenomen. Onze vrije tijd wordt tegenwoordig nu eenmaal anders ingevuld, waarbij ik zeker niet wil beweren dat die daardoor rijker is geworden. Er is veel bijgekomen, maar er is ook veel - soms bijna sluipend - verdwenen. En waar het allemaal zou moeten beginnen, bij het muziekonderwijs op de basisschool, heeft een gevoelige en misschien zelfs wel onherstelbare kaalslag plaatsgevonden.

Nieuwe generatie
Gelukkig, we zien een nieuwe generatie zangers en begeleiders opbloeien. Helaas zien we dat veel minder bij het publiek. Alsof de klassieke muziek bij uitstek het domein zou moeten zijn van wat met de 'grijze golf' wordt aangeduid. De ouderen die deze kunst nog niet hebben verleerd en de plekken vullen die de jonge generatie leeglaat. Maar misschien krijgen de hoopvol gestemden uiteindelijk toch gelijk: dat de jongeren van nu in de toekomst de plaats zullen innemen van de ouderen thans. Al zijn er twijfels: jong geleerd blijft nu eenmaal oud gedaan.

 
 
Robert Schumann

Investeren
Wie intens van een kunstvorm als het kunstlied wil genieten zal erin moeten investeren. Tekst en muziek zijn immers onverbrekelijk met elkaar verbonden. In veel (zeker niet alle!) kunstliederen draait het - anders dan in de popmuziek - niet om teksten in de trant van 'Ik hou van jou en blijf je trouw', maar om hoogstaande literaire teksten in dichtvorm; al is de pijn van de liefde wel een van de grote romantische thema's in de negentiende eeuw, zoals in Schumanns liedcyclus 'Frauenliebe und Leben'. Maar we hebben wel te maken met niet de minste dichters: van Goethe tot Rilke, van Heine tot Eichendorff (diens poëzie vormt overigens de rode draad van het komende festival), van Eliot tot Arnold, van Hesse tot Achmatova. Vaak zijn het teksten die je een leven lang bijblijven. Teksten ook die nog sterker gaan 'leven' naarmate de erbij gecomponeerde muziek het eigen heft in handen neemt. Tekst en muziek die samen ervoor zorgen dat de eigen verbeeldingskracht naar een nieuwe dimensie wordt gevoerd. Aldus wordt er een sfeer geschapen die zich met niets anders laat vergelijken. Vertolkers die hierin goed de weg weten en die de zo aparte kunst van de sfeertekening verstaan, leiden de luisteraar als het ware aan de hand naar dat andere, dat nieuwe 'verstaan' dat mede wordt gevormd door dat ene zo belangrijke fenomeen: tekstuitbeelding. Hoe gewichtig is dat niet bij het lied! Van een mis, ja zelfs van een opera kan nog wel een brokje tekst worden gemist, van een lied echter nauwelijks een syllabe. In zijn gecondenseerde vorm telt iedere maat, iedere geste, iedere strofe.

Andere wegen
Liedkunst is een kunst die geleerd en beheerst wil worden: voor zowel uitvoerder als toehoorder ligt hetzelfde terrein uitgestrekt, al staan ze daarin uiteraard slechts deels op gelijke voet. In de negentiende eeuw was dat min of meer vanzelfsprekend. Zeker de beter gesitueerden waren volop vertrouwd met de intimiteit van het lied, er werd in zeer beperkte (meestal huiselijke) kring van genoten. In de twintigste eeuw veranderde dat geleidelijk. Andere wegen werden ingeslagen, met een toen nog volkomen nieuwe rol voor de radio, de grammofoonplaat en later de cd. Het podium verplaatste zich van kleine naar grotere ruimten, uiteindelijk zelfs uitdijend naar de grote concertzalen. Dat laatste leverde wel winst op in de vorm van grotere bezoekersaantallen, maar het ging wel ten koste van de voor de liedbeleving zo essentiële intimiteit.

Kruisbestuiving
Vooral grammofoonplaat en later de cd hebben stevig bijgedragen aan de populariteit van het kunstlied. Er vond daardoor ook kruisbestuiving plaats: de muziekbeleving thuis kreeg een vervolg buitenshuis, op het podium, maar ook het omgekeerde gebeurde. Het leverde alles tezamen de voor iedere kunstbeleving zo noodzakelijke synergie op. Maar het betekende ook dat menige concertbezoeker al aardig (letterlijk!) thuis was geraakt in de materie, vooral mede dankzij elpee of cd. Wat uiteraard niet wegnam dat men zich graag liet verrassen door onbekend repertoire. Zeker in het liedgenre is er nog steeds veel dat het meer dan waard is om verder verkend te worden. Men kent Mozarts symfonieën, maar zijn liederen? Voor "Bachs Matthäus-Passion staat men jaarlijks in de rij, maar zijn cantates, die zij het in een geheel andere context toch in zekere zin ook aan het lied doen herinneren, vormen veelal een gesloten boek. En Mahlers symfonieën zijn nog steeds veel bekender dan zijn schitterende liederen. Terwijl anderzijds - het zal velen niet zijn opgevallen - menig lied zijn weg vond naar andere muziekvormen, zoals het strijkkwartet en de symfonie.

De sopraan Anna Lucia Richter (foto Nafez Rerhuf)

Bekende namen op het liedfestival in Zeist
Dat moet toch zo ongeveer wel het Mekka zijn voor de rechtgeaarde liedliefhebber: het Internationaal Lied Festival Zeist. Dat heeft zowel te maken met het uitgelezen programma als met de uitgenodigde vocalisten en begeleiders. Daaronder bekende namen: de zangers Thomas Oliemans, Barbara Kozelj, Benjamin Appl, Robert Holl (artistiek leider van het festival), Christoph Prégardien, Raoul Steffani (ambassadeur van het festival) en Anna Lucia Richter, de pianisten Graham Johnson, Jozef De Beenhouwer, Julius Drake, Gerold Huber en Malcolm Martineau.

Dit jaar staan de liederen van Schubert, Schumann en Wolf centraal, met als rode draad de romantische dichtkunst van Joseph von Eichendorff (1788-1857). Heel bijzonder lijkt de uitvoering van Schumanns 'Der Rose Pilgerfahrt' (op tekst van Heinrich Moritz Horn) te worden, een werk dat helaas slechts zelden wordt uitgevoerd. Maar het festival durft het gelukkig aan, met een ensemble van jonge musici onder leiding van Robert Holl.

Maar ook jong talent
Het blijkt steeds weer een gouden greep: de meestercursussen die worden gegeven door - de naam zegt het al - meesters op hun vakgebied. Zes duo's (de zanger met zijn gekozen begeleider) mogen gedurende vier dagen hun technische en interpretatieve krachten beproeven onder het toeziend oog en oor van de 'meesters'. Dan zijn er de'Rising Star' recitals die jonge liedduo's de kans geven om zich op het podium te presenteren. De liefhebbers zullen bovendien worden getrakteerd op een ongetwijfeld fonkelend recital met duetten door Raoul Steffani en Barbara Kozelj. Het is zomaar een greep uit een groot aanbod.

En workshops en.
Niet alleen voor het aanstormend talent, maar ook voor de geoefende amateur of zelfs de beginner vormen workshops altijd weer een boeiende ervaring. En wie alleen maar vanaf de zijlijn dit proces wil volgen kan er eveneens het nodige van opsteken. Wat uiteraard ook geldt voor de lezingen die zorgen voor verdieping van de kennis van het kunstlied en het liedrepertoire. Er staan er maar liefst tien ingepland, waarin ook de dichtkunst en de cultuurgeschiedenis ruimschoots aan bod komen.

 
 
Joseph von Eichendorff

Rode draad
Waarom staat ditmaal de poëzie van de Duitse dichter Joseph von Eichendorff in het festivalprogramma centraal? Omdat hij het was die - ik citeer Robert Holl - de wichelroede (Wünschelrute: zie de onderstaande tekst van Eichendorff, AvdW) in zijn handen hield en daarmee de weg vond naar verloren gegane paradijzen en ideale landschappen. Geconstrueerd zoals de schilderijen van Kaspar David Friedrich, vol verlangen en heimwee. Eichendorffs gedichten, die hij zelf graag liederen noemde, werden door alle toonaangevende componisten getoonzet: Schumann, Mendelssohn, Wolf, Pfitzner, Reger en Schoeck, om er een aantal van te noemen. Dat is ook niet verwonderlijk, aangezien het taalgebruik van deze gedichten uitzonderlijk muzikaal is. Vóór Eichendorff was dat slechts bij Goethe het geval.
Geen wonder dus dat in Zeist ditmaal de liederprogramma's zijn samengesteld met Eichendorffs poëzie als inspiratiebron:

Schläft ein Lied in allen Dingen,
die da träumen fort und fort,
und die Welt hebt an zu singen,
triffst du nur das Zauberwort.
Wünschelrute, Joseph von Eichendorff (1835)

Toekomstgericht
Mede dankzij de vasthoudendheid van Aat Klompenhouwer, ook vandaag een van de drijvende krachten achter het festival samen met een geweldige team van medewerkers, kon het festival (drie jaar geleden een initiatief van de Zeistenaar Steven Matthijsen) uitgroeien tot een internationaal evenement van grote allure. En naar de toekomst kijkend is er gelukkig ook volop aandacht voor de jeugd die de toekomst heeft. Zo zijn er de uitnodigingen aan de groepen 7 en 8 van de basisscholen en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs in Zeist, De Bilt en Bilthoven, met als doel het plezier in zingen, maar daarnaast ook het (verder) ontwikkelen en stimuleren van nieuw zangtalent. Er is een passende naam voor bedacht: het Liedklasproject Dichtersliefde (u weet vast wel waar die titel zijn oorsprong vindt). De presentatie staat dit jaar in de boeken op vrijdag 25 mei van 11.00 tot 12.00 uur, met als docent Anniecke van Delft, dirigent Gerard Beemster, pianist Wouter van Belle en theatermaker Bram van Oers. Het festijn mag in het komende jaar op herhaling rekenen.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links